Vajati

Iz 14. veka potiče jedan srednjovekovni zakonski dokument koji ne samo da ukazuje na korene iz kojih su nastali vajati već posredno potvrđuje da su u srpskoj srednjovekovnoj državi oženjeni sinovi, braća ili unuci sa porodicama imali izdvojene prostore sa ležištima.
Još je teško reći kada se ta vrsta građevina javlja na našim prostorima, retki su pomeni u zakonskim spomenicima i opisima starih putopisaca, arheološka istraživanja takođe ne daju mnogo podataka o tome, a nalazi su često nedovoljno jasni.

Danas, kada u velikoj meri živimo u stambenim zgradama ili porodičnim kućama, priča o vajatima deluje bajkovito ili gotovo nestvarno. Najstariji poznati opis vajata zabeležio je 1719. godine jedan austrijski poslanik na putu za Carigrad, govoreći o jednom selu iz okoline Pirota:

„Ovde nije običaj da se pojedinci dele od svojih roditelja i familija. Ovde kada se sin oženi pa nema mesta za njega i mladu u očevoj kući, on načini kućerak za sebe, ali opet na očevom imanju... ako ima više sinova svi ostanu kod oca i žive u zadruzi.ˮ
O odnosu vajata prema kući kao stožeru stambenog prostora porodice ili zadruge saznajemo zahvaljujući još jednom zapisu o selima između Morave i Kolubare s kraja 18. veka: „Osim tih kuća su još male izbice, uz kuću, ali u njima jedva mogu naći mesta za ležanje tri čoveka".
Dragocene podatke o vajatima nalazimo i u zapisima Vuka S. Karadžića, putopisca i istraživača Feliksa Kanica, naučnika Jovana Cvijića.

Vajati su se gradili ne samo u Srbiji nego i u Bosni, Slavoniji i drugim krajevima. S tim u vezi, te male građevine ili njima slične dobijale su različite nazive u narodu kao što su: klijet ili klet, zgrada, izba, udžera, kuljer, koliba, trem, košara, polača, zgrada, tronj i drugi.
Dakle, ti nazivi potiču iz slovenskog, latinskog, grčkog, turskog i drugih jezika. Primera radi, „vajat" vodi poreklo iz turskog jezika (ajvat ili ajat). Klijet ili klet pripada slovenskoj govornoj oblasti i označava stanište Vlaha stočara, a korišćen je i u Hercegovini. Trem ili trijem nalazimo u staroslovenskom jeziku, a termin je izveden iz praslovenskog ‒ term. Zgrada je najviše rasprostranjen naziv. Zabeležen je u jugozapadnoj Srbiji, u oblasti stare Raške, u istočnoj i severozapadnoj Bosni.

Vajati-zgrade su manjih dimenzija, građeni na isti način na koji se gradila kuća i drugi objekti u seoskom domaćinstvu. Često je prostor popunjavao samo veći krevet na kome je spavala cela porodica, mada je bilo i onih u kojima se nalazio kovčeg za odeću i razboj. Temeljnija istraživanja koja se odnose na širi kontekst organizacije porodičnog naselja govore o socijalnim i istorijskim aspektima, kao i o tome da su običaji, verovanja i zabrane uticali na raspored objekata u dvorištu. Ostaci starih verovanja o odnosu čoveka prema svetlu i tami, izlasku i zalasku sunca uticali su i na položaj vajata, tako da je njihovo mesto bilo istočno od položaja glavne kuće.

Sa boljim uslovima za život u selu se grade veće i trajnije građevine. Jednoprostorne kolibe dobijaju trem kao sastavni deo, a često se u okviru jednog objekta pod istim krovom grade dve ili tri sobe koje zamenjuju ranije posebno građene zgrade. S tim u vezi, izgradnja vajata je vremenom bila sve ređa.