Kultura, Balkan: Sveti Stefan, partizansko groblje u Mostaru i vodenice na Bistrici deo su ugrožene baštine, navodi Evropa Nostra

Ostrvo Sveti Stefan sa parkom Miločer, Paštrovska gora u Crnoj Gori, vodenice na Bistrici u Srbiji, kao i mostarsko Partizansko spomen groblje u Bosni i Hercegovini našli su se u ovogodišnjem užem izboru nevladine organizacije Evropa Nostra za izbor „Sedam najugroženijih" lokaliteta kulturnog nasleđa.

„Već činjenicom da su svi ovi lokaliteti uvršteni na užu listu, Evropa Nostra šalje jasan signal da su oni vredni za čitavu Evropu i da su, iz raznih razloga, ozbiljno ugroženi.

„Kao i da treba mobilisati građane, stručnjake i donosioce odluka da se pokrene odgovarajuća akcija i obezbede sredstva za spasavanje ovih lokaliteta i za njihovu kvalitetnu i sveobuhvatnu zaštitu za sadašnja i buduća pokolenja", kaže Sneška Kvadvlih-Mihailović, generalna sekretarka Evropa Nostre.

• Balkan 2021. bio dom tri od sedam najugroženijih evropskih lokaliteta
• Sveti Stefan: Zaključano crnogorsko ostrvo s turističkim blagom
• Šta je UNESKO i šta je od srpskog nasleđa na listi svetske kulturne baštine
• Kome smetaju grobovi partizana u Mostaru

Program Evropa Nostre u partnerstvu sa Institutom Evropske investicione banke i uz podršku programa Evropske unije Kreativna Evropa ove godine obeležava deset godina postojanja.

I postigli su značajne rezultate, dodaje Kvadvlih-Mihailović u izjavi za BBC na srpskom.

Navodi primere rudarskog pejzaža u Transilvaniji u Rumuniji koji je očuvan, umesto da multinacionalna kompanije tamo otvori rudnik zlata, kao i izuzetnog mosta u Diepu u Francuskoj koji je zakonom zaštićen i sačuvan iako je planirano da bude srušen kako bi se na tom mestu izgradio novi most.

Ko se sve našao u užem izboru ove godine?

• Crna Gora

Sveti Stefan, zajedno sa parkom Miločer, predstavlja kulturno nasleđe koje je zbog izvanredne lepote često bilo na razglednicama, kao simbol čitave Crne Gore.

Sveti Stefan je utvrđeni grad iz 15. veka, izgrađen kao kulturno i administrativno srce Paštrovićkog kraja.

Ostrvo od 1,2 hektara, sa kamenim kućama, četiri crkve, uličicama, trgovima i baštama, povezano je niskim mostom sa kopnom u neposrednoj blizini Miločerskog parka.

Park obuhvata letnju rezidenciju jugoslovenske kraljevske porodice iz 1930-ih, koju čini nekoliko zgrada, dve prelepe plaže, francuski most iz 19. veka i botanička bašta uređena u francuskom klasičnom stilu.

Sredinom 50-ih, imovinu lokalnog stanovništva je otkupila država da bi se izgradio jedinstveni grad-hotel na Svetom Stefanu.

Mondensko letovalište je tokom 70-ih i 80-ih privlačilo bogate i slavne.

Ovo ostrvo je već dve godine zaključano za posetioce, a nekontrolisani razvoj turizma i izgradnja nekretnina na ovom području.

Štaviše, lokalna zajednica je primetila da je na ovom području bilo nelegalne gradnje, uprkos izuzetnoj kulturnoj i prirodnoj vrednosti Svetog Stefana.

Meštani se žale da su izgubili pravo da učestvuju u sopstvenoj kulturi, poput druženja na ostrvu, folklora i priredbi za svečanosti.

Paštrovska gora je prirodna oaza na jugu centralne Crne Gore sa drevnim selima, spomenicima i pejzažima.

Obuhvata područje planina, dolina i brda iznad primorja u oblasti od Budve do Petrovca.

Područje je naseljeno od antičkog perioda o čemu svedoče mnoga groblja iz prethrišćanskog perioda, ali se po selima mogu naći arheološki ostaci i kasnijih perioda od ilirskog, srednjovekovnog, venecijanskog do austrougarskog.

Manastir Duljevo iz 12. veka, crkva Presvete Bogorodice iz 14. i utvrđenje Kosmač, podignuto u 19. veku, spadaju među najznačajnije baštine na Paštrovskoj gori.

Područje Paštrovske gore je stradalo u zemljotresu 1979. godine.

Odnedavno, ovaj pejzaž je ugrožen moguće štetnim planovima za izgradnju vetroparka od 19 turbina, kao i autoputa sa četiri trake, koji bi značajno uticali na životnu sredinu.

• Srbija

Bistričke vodenice su jedinstveni kompleks mlinova za mlevenje žita i valjanje sukna, tkanine od koje se pravila odeća.

Nastao je u periodu između 19. i sredine 20. veka, a smeštene su u selu Bistrica, duž istoimene reke u Istočnoj Srbiji.

Male, drvene kuće na vodi čuvaju tradicionalnu arhitekturu balkanskih sela.

Od 14. veka, kada se selo Bistrica prvi put pominje, ljudi su u ovim krajevima obrađivali zemlju i živeli u harmoniji sa prirodom, što može biti važno oruđe, kako za očuvanje evropske baštine, tako i za aktuelnu borbu protiv klimatskih promena.

Danas su vodenice pod pretnjom uništenja jer su dugo napuštene i izložene vremenskim uslovima.

„Zajedno sa drugim stambenim, duhovnim i komercijalnim objektima narodne arhitekture, vodenice u Bistrici čine jedinstven ruralni pejzaž, koji svedoči o važnom procesu proizvodnje hrane nekada prisutnom širom Evrope.

„Iako su neke vodenice i dalje u funkciji, ceo kompleks vodenica u Bistrici je u procesu degradacije usled različitih prirodnih faktora, poput poplava, ali i zbog neodržavanja", navodi se u obrazloženju nominacije.

„Kada bi se restaurirale, obnovile i napravio plan održivog kulturnog turizma, vodenice u Bistrici bi mogle postati odličan primer uspešnog oživljavanja baštine", saopšteno je u Savetodavnom panelu Programa 7 Najugroženijih.

• Bosna i Hercegovina

Partizansko spomen groblje izgrađeno je 1965. godine u Mostaru.

To je jedan od najvećih antifašističkih spomenika i lokaliteta na Balkanu, sa 300 metara dugom popločanom ceremonijalnom stazom koja se uzdiže više od 20 metara uz brdo.

Groblje, na kome se nalazi oko 700 pojedinačnih nadgrobnih spomenika borcima za slobodu iz jugoslovenskog partizanskog pokreta, deo je niza monumentalnih spomen obeležja podignutih na području bivše Jugoslavije u znak sećanja na partizane poginule tokom Drugog svetskog rata.

Projektovao ga je poznati jugoslovenski arhitekta profesor Bogdan Bogdanović iz Beograda.

Vešti klesari gradili su ga nekoliko godina, koristeći 12.000 komada krečnjaka, kao i ruševine grada od razaranja tokom rata i tradicionalne kamene crepove reciklirane sa starih mostarskih kuća.

Spomenik je 1965. svečano otvorio predsednik Jugoslavije Josip Broz Tito, povodom 20. godišnjice oslobođenja Mostara od nacista i njihovih lokalnih saveznika 1945.

Već decenijama, Partizansko spomen groblje na meti je vandala i razaranja, kako u vreme rata u Bosni i Hercegovini, tako i u vreme mira.

Delilo je sudbinu mnogih spomen-područja koja su poslednjih godina zapuštena ili čak napuštena na Balkanu.

Prvi konzervatorsko-restauratorski radovi izvedeni su 2005. uz podršku Vlade Holandije i Kraljevine Norveške, uz sufinansiranje Grada Mostara i Federacije BiH.

• Mađarska

Memento Park, takođe poznat kao „Park statua" je istorijski muzej, edukativni centar, umetničko igralište i turistička atrakcija sa statuama koje su simbolizovale komunističku ideologiju na ulicama Budimpešte između 1945-1989.

Promenom političkog sistema 1989-90, u nekadašnjim istočnoevropskim komunističkim došlo je do radikalnog otklona od podsećanja na to doba.

I u Mađarskoj su mnogi neželjeni spomenici premeštani, ali to nije bio haotičan proces u kojima su umetnička dela uništavana.

Na konkursu za premeštanje 41 umetničkog dela pobedio je arhitekta Akos Eleod.

Otvoren 1993, Park statua „Jedna rečenica o tiraniji" je prva evropska i do danas jedina zbirka propagandnih statua u politički neutralnom okruženju.

Međutim, održavanje i nestručna konzervacija dovele su do toga da je Memento park poslednjih godina ugrožen.

Muzej Herman Oto u Miškolcu je lep primer renesansne arhitekture.

U njoj je bila smeštena reformisana crkvena škola između 1560. i 1902.

Zgrada je renovirana i proširena u 18. veku, a obnovljena je krajem 19. veka, sa neoklasicističkim elementima, kako bi se smestio gradski muzej.

Iako ju je mađarska vlada 1951-1958. godine proglasila spomenikom od nacionalnog značaja, zgrada je propala, prokišnjava, oštećeni su zidovi, prozori i podovi.

• Grčka

Vila („Konaki") u Gidasu, koja se nalazi u malom gradu Aleksandreji u blizini Soluna, odličan je primer pozne osmanske arhitekture u severnoj Grčkoj.

Nekada je bila seoska rezidencija domaćeg zemljoposednika, administrativni centar i društveni centar imanja.

Naziv lokacije potiče od turskog izraza „Konak", što znači vila.

Gidas je selo koje je sada deo gradića Aleksandreja.

Četrdeset godina je bila napuštena, bez bilo kakve zaštite.

U nekom trenutku se značajno obrušila i propadanje se samo nastavilo.

Preostali deo krova štiti unutrašnju drvenu konstrukciju objekta, što je i sprečilo da se objekat potpuno uruši.

Međutim, krovu je potrebna stabilizacija, da bi se sprečila dalja oštećenja na celoj konstrukciji.

Sleganje ili potonuće tla može uzrokovati dalje probleme sa temeljima, a u celoj zgradi postoji nekoliko kritičnih pukotina.

• Gruzija

Tvrđava Čakvinji, koja se nalazi na severoistoku grada Zugdidija, izgrađena je između drugog i petog veka i korišćena je do 18. veka.

Još od helenističkog perioda (323. p.n.e. - 33. pre Hrista) tvrđava je bila na putevima svile.

Ovaj značajan spomenik bio je živopisan deo istorije Gruzije, jer je služio i kao sklonište za meštane tokom predrevolucionarnog perioda carske Rusije.

U ovom periodu utvrđenja su bombardovana topovima, što je izazvalo značajna razaranja.

Napušten više od dva veka, spomenik je propadao i bio je izložen teškim vremenskim uslovima.

Tokom sovjetskog perioda, eksploatacija kreča i stvaranje podzemnih vakuuma izazvali su degradaciju padine, uticali na prirodni pejzaž kao i ugrožavajući temelje spomenika.

Akademska zajednica Gruzije je bila značajno angažovana oko tvrđave od kada su se tamo vršila iskopavanja 1968-69.

Iskopavanja su pokazala da je na lokalitetu postojalo naselje još od kasnog bronzanog doba, pojačavajući baštinski značaj pejzaža.

Vlada Gruzije je 2017. tvrđavu Čakvinji stavila u kategoriju spomenika od nacionalnog značaja.

• Belgija

Prva železnička stanica u Kortrijku na zapadu Belgije, u blizini Lila, izgrađena je 1839. godine.

Pretrpela je značajna oštećenja tokom bombardovanja 1944. godine, a obnovljena je 1951. prema novom dizajnu Pjera Alberta Pauela.

Sada joj preti rušenje radi izgradnje nove stanice.

U Belgiji je ugrožen i Kraljevski muzej Marimon, nekadašnji kraljevski posed i lovački park za plemiće koji datira iz 16. veka.

Njegova neoklasična palata je uništena tokom Francuske revolucije.

Preti mu rušenje i nije dostupan posetiocima.

Smešteno na oko 50 kilometara južno od Brisela, ovo prelepo imanje od 45 hektara je i zelena oaza i prostor svetske kulture u blizini urbanih centara Valonije, južnog regiona Belgije u kome se govori francuski jezik.

Međutim, skoro jedna trećina poseda oko ruševina je ograđena iz bezbednosnih razloga.

• Nemačka

Izgrađena sredinom 18. veka, Kuća sestrinskog ansambla nalazi se u Klajnvelki, nekadašnjem moravskom naselju u Saksoniji u Nemačkoj.

Ansambl se sastoji od pet zgrada: Sestrinski dom, koji je imao velike zajedničke prostore, kao što su konak, trpezarija, molitvena sala i prostorija za zdravstvo, „Apoteka", „Praonica", „Remisa" i „Vila Ana".

Moravska zajednica, osnovana početkom 18. veka, potiče od verskih izbeglica iz Moravske u današnjoj Češkoj.

Moravci su tokom godina osnovali niz naselja u Nemačkoj, pa i ono u Klajnvelki.

Po njihovim crkvenim pravilima, ovde su živele i žene u takozvanim „horovima".

Do 1770. u ansamblu zgrada u Klajnvelki bile su uglavnom žene lužičkog porekla, slovenske manjine u Nemačkoj.

Sestre su živele zajedno u religioznim grupama.

Uspostavile su obrazovni sistem i pružale zdravstvenu zaštitu ne samo za sebe, već i za lokalno stanovništvo.

Sestre su bile aktivne i u široj zajednici Klajnvelke.

Otvarale su apoteke, održavale bašte gde su se gajile lekovite biljke, zatim poslastičarnice za prodaju domaćih slatkiša i zdrave hrane.

Štaviše, sestre su školovale decu koja su živela u koloniji dok su njihovi roditelji putovali u inostranstvo kao misionari.

Klajnvelka je bila kolevka ideja, vrednosti i veština koje su u svet ponela deca koja su kasnije odlazila kao misionari kada odrastu.

Međutim, već čitav vek ovo moravsko naselje propada.

Stanari se iseljavaju zbog loših stambenih uslova, a napušteni objekti se gotovo i ne koriste i propadaju.

Zgrade stradaju od vlage, oštećeni su plafoni, prozori i podovi.

Šta se promenilo tokom 10 godina na Balkanu?

Mnogi lokaliteti sa Balkana našli su se na listi Evropa Nostre proteklih godina i od toga su imali praktične koristi.

Izuzetno vredna Sinagoga u Subotici je restaurirana, ali se još radi na njenoj što boljoj upotrebi i održavanju u čemu učestvuje lokalna zajednica, podseća Sneška Kvadvlih-Mihailović.

„Plan da se između Kalemegdana i Ušća izgradi neprimerena i zakonom nedopustiva žičara nije realizovan mada treba i dalje nastaviti kampanju da se od ovog plana definitivno i zvanično odustane.

„Istorijsko groblje Mirogoj je došlo na viši nivo prioriteta u smislu finansiranja hrvatskih vlasti tako da su u toku radovi na sanaciji štete nastale usled snažnog zemljotresa", navodi generalna sekretarka organizacije.

• Sjaj obnovljene sinagoge
• Gondola na Kalemegdanu: Ko je u pravu
• Upoznajte Lužičke Srbe, etničku manjinu koja u Nemačkoj opstaje stotinama godina
• Sava Janjić: „Nismo primetili promenu posle Vašingtonskog sporazuma"

U Skoplju se i dalje vode razgovori o planu kako i uz pomoć kojih sredstava spasiti izuzetnu zgradu brutalističke arhitekture u kojoj je nekada bila smeštena Glavna pošta.

Na listi se 2021. našao i manastir Visoki Dečani na Kosovu.

„Veoma osetljiva politička situacija u regionu utiče i na stanje i odnos prema kulturnoj baštini na Kosovu tako da smo svesni da Evropa Nostra na tom planu treba i može da odigra posebno važnu ulogu, kao organizacija koja je ubeđena da kulturna baština treba da bude spona za uzajamno poznavanje, poštovanje i razumevanje među različitim zajednicama i kulturama, a ne kao jabuka razdora.

„Takav stav podrazumeva insistiranje na poštovanju istorijskih činjenica i na punoj zaštiti ljudskih prava i prava manjina", zaključuje ona.

---

Pogledajte video

---

Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 01.27.2023)