Mađarska: Ko je Viktor Orban, političar koji godinama ljuti Evropu

Nijedan aktuelni lider u Evropskoj uniji ne vodi svoju zemlju tako dugo kao Viktor Orban.

Od 2010. godine, pretvorio je Mađarsku u ono što je Evropski parlament osudio kao „hibridni režim izborne autokratije".

Čini se da on sam nije siguran kako da opiše sopstvenu tvorevinu, definišući je kao „neliberalnu demokratiju" i „hrišćansku slobodu".

U svakom slučaju, naučio je da održava i stalno jača vlastitu moć.

Više puta se sukobljavao sa kolegama iz Evropske unije po pitanju migracija i rata u Ukrajini i blokirao je davanje Kijevu 50 milijardi evra iz fondova EU kako bi Ukrajina mogla da nastavi rat sa Rusijom.

Mađarska je i jedina zemlja članica severnoatlantskog vojno-političkog saveza - NATO - koja nije odobrila članstvo Švedske, iako njen premijer tvrdi da je za to.

• Šta je zbližilo Srbiju i Mađarsku
• Prekookeanska politička ljubav mađarskog premijera Orbana i američkih republikanaca
• Kako je šal Viktora Orbana naljutio komšije Mađarske

„Čovek haosa", tako je Andraš Kosa naslovio biografiju Viktora Orbana, sugerišući da on ima način da se predstavi kao jedino rešenje za nered koji stvaraju drugi.

Kada je otrovni crveni mulj iz rudnika boksita progutao mađarsku dolinu i ugrozio obalu Dunava 2010. godine, zasukao je rukave i naslagao džakove sa peskom zajedno sa vatrogascima i dobrovoljcima.

Prethodnih godina, zauzimao je čvrste stavove prema migrantima.

Komentarima poput onog da je migrantska kriza „nemački problem" i da Mađari imaju prava da „ne žive zajedno sa muslimanima", isprovocirao je jake kritike evropskih političara.

Orban već dugo ljuti strane kolege kontroverznom politikom, između ostalog i zbog tesnih veza za Rusijom.

Privukao je pažnju kao mladi pravnik koji je 16. juna 1989. godine zahtevao povlačenje Sovjetskih snaga iz Mađarske i tražio slobodne izbore.

Isto tako, mađarska vlada je preduzela i niz mera za ograničavanje prava LGBT ljudi.

Bez obzira na to što je na čelu najjače vlade Mađarske od pada komunizma, Orbanova posvećenost demokratskim načelima i ekonomskom razvoju dugo je pod znakom pitanja.

Posle 14 godina neprekidne vladavine, lična harizma Viktora Orbana je neosporan sastojak njegovog uspeha, pored veštine da „razmišlja na prvu loptu", kako je jednom primetio njegov bivši fudbalski trener.

Džordž Birnbaum, vivši Orbanov politički savetnik, u izjavi za BBC opisuje nekadašnjeg poslodavca kao „veoma pametnog čoveka" i dodaje da je „potkovan obrazovanjem i intelektualno dubokim poznavanjem stvari, što je veoma retko".

Od „Crvena armija da ide kući" do Putinovog simpatizera

Viktor Orban je prvi put ostavio politički trag u Mađarskoj kasnih 1980-ih, kada je Sovjetski Savez počeo da se raspada, osnivajući politički pokret pod nazivom Fides, ili Alijansa mladih demokrata.

Još je bio student prava na Bibo koledžu u glavnom gradu Budimpešti, kada je 1989. održao drski, sedmominutni govor, pozivajući sovjetsku Crvenu armiju da ode kući.

„Ako verujemo u sopstvenu moć, u stanju smo da okončamo komunističku diktaturu", izjavio je on pred oko četvrt miliona Mađara okupljenih na Trgu heroja u gradu na ponovnoj sahrani Imrea Nađija, čoveka koji stoji iza neuspele mađarske pobune 1956. godine.

Deset godina kasnije, prisetivši se sopstvenog govora, Orban je rekao rekao je da je „razotkrio tihu želju svih za slobodnim izborima i nezavisnom i demokratskom Mađarskom".

Ali demokratija koja je zamenila autoritarnu vladavinu dramatično se promenila poslednjih godina, a mnogi kritikuju Orbana upravo za nazadovanje u demokratiji.

Veteran mađarskog novinarstva Pol Lendvai vidi zapanjujući preokret u Viktoru Orbanu - „od jednog od najperspektivnijih branilaca mađarske demokratije u glavnog autora njene propasti".

Profesor Andraš Bozoki, bivši ministar kulture, opisuje Mađarsku od 2010. godine kao „jedinu bivšu konsolidovanu liberalnu demokratiju u EU koja je dostigla nivo nedemokratskog sistema kao hibridnog režima".

Za srednjoevropskog lidera čije je političko detinjstvo bilo ukorenjeno u padu ruske hegemonije, čini se čudnim da je postao najbliži saveznik u EU ruskog predsednika koji smatra da je raspad Sovjetskog Saveza „najveća geopolitička katastrofa" 20. veka, i onaj koji je započeo najveći rat na evropskom tlu od Drugog svetskog rata.

• Šta je evropski migracioni pakt za koji mađarski premijer Viktor Orban kaže da je propao
• Sovjetska invazija na Mađarsku i Čehoslovačku je bila pogrešna, kaže Putin
• Mađarska blokirala pomoć EU od 50 milijardi evra za Ukrajinu
• Viktor Orban slavi izbornu pobedu i kritikuje Zelenskog

Fudbal - ljubav iz detinjstva

Viktor Orban je rođen 1963. godine u mestu na sat vremena vožnje, zapadno od Budimpešte.

Najstariji je od tri sina čiji je otac bio inženjer poljoprivrede i član Komunističke partije, a majka nastavnica.

Nisu imali tekuću vodu u porodičnoj kući u Felčutu, selu sa manje od 2.000 ljudi gde on još ima kuću.

U jednom intervjuu iz 1989. priseća se da ga je otac Gjozo dva puta godišnje tukao i opisao ga je kao nasilnog čoveka.

„Kada bi me tukao, urlao je. Sve to pamtim kao vrlo loše iskustvo".

Ništa o njegovom detinjstvu nije nagoveštavalo da će nastaviti da izaziva komunistički režim.

Pohađao je gimnaziju i bio je uključen u Savez komunista.

Njegovo glavno interesovanje bio je fudbal, igranje za lokalni klub - FK Felčut- a ljubav iz detinjstva mu je ostala do danas.

Pre deset godina, tamo je otvorio kontroverzni novi stadion pod nazivom Pančo Arena, gde vrhunski tim Puškaš Akademija igra pred nekoliko stotina gledalaca.

Mesecima pre nego što je otišao na fakultet, služio je vojni rok, gde je, kako kaže, odbio ponudu komunističkih tajnih službi da postane doušnik.

Imao je 23 godine kada se oženio koleginicom Aniko Levai, koju je upoznao na univerzitetu.

Imaju petoro dece, četiri ćerke i sina Gašpara, kojeg je britanska vojska obučavala u Sandhurstu i služi kao oficir u mađarskoj vojsci u Čadu.

U zvaničnoj biografiji, objavljenoj na sajtu premijera Orbana, piše da je osnivač Federacije mladih demokrata, koja će kasnije, na čelu sa njim, postati Mađarski građanski savez (FIDES), vladajuća stranka u Mađarskoj

Izabran je za premijera 1990. godine, čime je počela mađarska tranzicija ka višepartijskoj demokratiji.

Sa 35 godina, postao je najmlađi premijer u Evropi.

Tri godine kasnije, Orban menja ideološku orijentaciju FIDES-a ka desno i na izborima 1998. godine postaje premijer na čelu centralno-desne koalicione vlade.

Ta ista vlada odvela je Mađarsku u NATO i uspela da smanji inflaciju u zemlji, zadržavajući ekonomski rast.

Reputaciju su mu narušile korupcionaške afere i imidž „razarajućeg faktora", tako da je posle prvog mandata završio u opoziciji gde će provesti narednih osam godina.

Posle dva poraza na izborima (2002. i 2006. godine), lider Fidesa je izvukao pouke.

Posebno ga je promenio poraz 2002. godine.

„Nacija se ne može pobediti", rekao je pristalicama, dok je pokušavao da svari rezultate glasanja koji mu nisi išli na ruku.

• Žena u lancima pred sudom u Mađarskoj, Italija pobesnela
• Dugogodišnja savetnica mađarskog premijera podnela ostavku zbog Orbanovog „nacističkog govora"
• Seks skandal: Orbanov saradnik navodno bežao sa gej orgije, pa dao ostavku

Posle 2002. godine, Viktor Orban se sprijateljio sa Arpadom Habonijem, instruktorom borilačkih veština i biznismenom, koga je smatrao ličnim guruom.

Haboni je ostao Orbanov pouzdani saveznik i komponenta u poslovnoj imperiji koja podržava Fides, ali se retko viđa u javnosti.

U turbulentnom periodu ekonomske krize, Orban se 2010. godine vratio na vlasti od tada nije izgubio.

U proteklih 14 godina, on je transformisao Mađarsku nizom izmena njenih zakona i ustava, pobedivši na četiri uzastopna izborna procesa - sva četiri puta ubedljivo, sa dve trećine poslanika u parlamenta.

Šandor Čintalan, bivši saveznik i kritičar Viktora Orbana, govori o njegovoj „stalnoj potrebi da se radikalizuje", što ga izdvaja od ostalih evropskih konzervativaca.

---

Viktor Orban

• Rođen je 31. maja 1963. godine u malom mađarskom selu Sekešfehervar
• Studirao je pravo na Univerzitetu u Budimpešti, a kasnije istoriju britanske liberalne filozofije na Univerzitetu Oksford
• Jedan je od osnivača partije Mađarski građanski savez (FIDES)
• Premijer Mađarske 1998-2002 i 2010-danas
• Oženjen, otac petoro dece
• Igra i pasionirano prati fudbal

---

Politički analitičari Orbana opisuju kao populistu.

Britanski magazin „Ekonomist" proglasio ga je „političarom dna", pozivajući se na Orbanov „cinični populizam i autoritativni stil vladanja".

Igranje sa levim političkim spektrom poslužilo je svrsi i Orbanov FIDES je 2010. godine, zajedno sa Hrišćansko demokratskom narodnom partijom, osvojio većinu i vratio se na vlast.

Orban je tada rekao da dvotrećinska pobeda predstavlja „želju Mađara da zatvore postkomunističko poglavlje".

Pojedini ga opisuju kao pragmatičnog političara, dok Orban kaže da sebe smatra nekim ko vodi stabilnu i jaku politiku i bori se protiv birokratije, dok u isto vreme jača pojedinca i njegov doprinos društvu.

„Viktator"

Po povratku na vlast 2010. godine, odmah se posvetio ustavnim i finansijskim reformama kojima je ljutio protivnike.

Pristalice kažu da je uveo dugo očekivane promene, poput zabrane ranog penzionisanja, kao i zakona koji je sistem socijalne zaštite učinio transparentnijim.

Međutim, kritičari optužuju Orbanovu vladu da je politika koju vode kontroverzna i to na svim poljima, od ekonomije do religije.

U decembru 2011. godine, parlament je odobrio kontroverzni izborni zakon koji je prepolovio broj poslanika i iscrtao nove ustavne granice.

Opozicija je tada kritikovala zakon navodeći da je okrenuo stvari u korist Orbanove partije FIDES.

Mesec dana kasnije, hiljade ljudi protestovalo je na ulicama Budimpešte zbog novog zakona i označilo premijera kao diktatora, nazvavši ga „Viktatorom".

Ljudi su tada na ulicama uzvikivali „Đubre", aludirajući na sunovrat kreditnog rejtinga Mađarske koji se dogodio pod Orbanovim vođstvom.

Zakon o centralnoj banci donet je 30. decembra 2011. godine, uprkos upozorenjima Evropske unije i MMF-a, koji su upozoravali da bi zakon ozbiljno narušio nezavisnost ovog tela.

Ovaj zakon postao je centralni kamen spoticanja u pregovorima o izbavljenju Mađarske iz krize.

Evropska komisija započela je pravni proces protiv mađarske vlade zbog reforme Centralne banke, zaštite podataka o ličnosti i pravosuđa.

Ustavni sud Mađarske oborio je kontroverzni izborni zakon uz obrazloženje da uskraćuje prava glasačima.

Napad na Džordža Sorosa

Orbanovi politički konsultanti, Džordž Birnbaum i Artur Finkelštajn, dali su 2013. godine Orbanu ideju da od milijardera Džordža Sorosa stvori neprijatelja.

„Soros je bio dobra meta", objasnio je Birnbaum, „zato što se dovoljnom broju ljudi u Mađarskoj nije dopala ideja o ovom milijarderu… doživnjavali su ga kao nekog 'Čarobnjaka iz Oza', koji vodi i kontroliše političke tokove iza kulisa".

Orban je optuživao Sorosa i njegove fondacije da „tajno i sa stranim novcem pokušavaju da utiču na mađarsku politiku", a Centralnoevropski univerzitet koji je 1991. godine osnovao Soros, kada je Mađarska prigrlila demokratiju, bio je primoran poslednjih godina da većinu aktivnosti preseli u Beč.

Orbanovi kritičari smatraju smešnom ideju da Džordž Soros „kontroliše politiku".

Soros je američki Jevrejin rođen u Mađarskoj, a plakati kojim je ismevan upoređivani su sa prikazima „Jevreja koji se smeje" koji se koristi u nacističkoj propagandi.

Mađarski lider je iskoristio prijateljstvo sa izraelskim premijerom Benjaminom Netanjahuom i podršku Izraelu da odbaci optužbe za antisemitizam.

Od 2010. Fides i njegovi krugovi postepeno preuzimaju kontrolu nad mađarskim medijskim pejzažom, zamenjujući strane investitore, kaže mađarski medijski monitor Mertek.

• Ko je Džordž Soros - bauk za ekstremnu desnicu
• Džordž Soros predao sinu imperiju vrednu 25 milijardi dolara
• Udar na slobodu medija u Mađarskoj - otkaz cele redakcije zbog smene urednika

U 2018. godini, skoro svi „mediji naklonjeni Orbanu" preneli su vlasnička prava na fondaciju pod nazivom Kesma, čiji su odbor činili poslanici Fidesa i šef trusta mozgova naklonjenog Fidesu, navodi Mertek.

Snimak koji je procurio uoči evropskih izbora 2019. otkrio je kako je viši urednik emitera MTVA uputio nadležne da prate „odgovarajući narativ, metod i pravac, uglavnom o migrantima i Briselu".

Migracije, EU i nedavno rat u Ukrajini postali su ključni za politiku Viktora Orbana.

U julu 2015, pošto su izbeglice i neregularni migranti u sve većem broju ulazili u EU preko granica Mađarske, on je povukao „jasnu vezu između ilegalnih imigranata koji dolaze u Evropu i širenja terorizma".

Rešenje je bilo jasno.

Poručio je: „Želimo da sačuvamo Evropu za Evropljane, a isto tako želimo i da sačuvamo Mađarsku za Mađare".

Na granici sa Srbijom podignuta je ograda od 175 kilometara i uvedeni su novi zakoni koji kriminalizuju migrante.

Zakon „Stop Sorosu" iz 2018. kriminalizovao je one koji su pomagali ilegalnim migrantima.

Najviši sud EU presudio je da Budimpešta nije ispunila obaveze prema zakonu EU.

Bila je to jedna od mnogih odluka protiv Mađarske, koja je kulminirala stavom da se Budimpešti obustavi finansiranje iz fondova EU zbog kršenja propisa zajednice čiji je punopravni član.

Evropski parlament optužio je Mađarsku za nazadovanje u vladavini prava, korupciji i LGBT pravima.

Viktor Orban tvrdi da EU ide u pogrešnom pravcu po pitanju Ukrajine, jer veruje da Kijev nikada ne može da dobije rat protiv Rusije.

Možda jeste pragmatičan, ali je bliži predsedniku Rusije nego bilo koji drugi lider EU.

Ovih dana Viktor Orban se često prikazuje kao usamljena ličnost na samitima EU.

Ali on nije bez saveznika, a sa evropskim izborima u junu veruje da bi promene mogle da se dogode. I to ​​pod njegovim uslovima.

Šta je Agencija za suzbijanje stranog uticaja?

U Mađarskoj počinje da radom nova vladina agencija za zaštitu suvereniteta.

Parlament je usvojio zakon u decembru 2023, što je naišlo na kritike međunarodnih organizacija za ljudska prava i zapadnih diplomatskih službi.

Reporteri bez granica nazvali su početak rada nove agencije „novom opasnom provokacijom premijera Viktora Orbana".

Američki ambasador u Budimpešti Dejvid Presman rekao je da „ruski zakon o stranim agentima izgleda meko i krotko u odnosu na novu mađarsku službu".

Posle usvajanja novog zakona, američki Stejt department je izrazio zabrinutost, napominjući da je „protivan našim zajedničkim vrednostima demokratije, individualne slobode i vladavine prava".

Novi zakoni koji imaju za cilj „suzbijanje stranog uticaja" dolaze uoči ključnih izbora za EU ​​i opštinske izbore u junu.

---

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 01.31.2024)