Košava i mitovi: Da li se fijuk balkanskog vetra daleko čuje i parnim danima

Prvih decembarskih dana na ulicama pojedinih gradova Srbije traju borbe sa nevidljivim neprijateljem koji je igra grubo - spiralno podiže lišće, pa i smeće, i baca u lice, neuhvatiljvo mrsi kosu i povija grane, a nije mu strano ni da velikom snagom prevrne rečnu lađu.

Reč je o balkanskom vetru - košavi, glavnom motivu pojedinih pesama i knjiga, jednom od zaštitnih znakova jeseni u Beogradu, ali i prirodnoj pojavi o kojoj se u narodu ispredaju priče, mitovi i legende.

„Meni je košava najjači utisak Beograda, otkad sam došla u oktobru nisam izlazila po klubovima, nisam osetila noćni život, ali sam se upoznala sa vetrom", kroz smeh kaže 19-godišnja brucoškinja Marija Sretenović, koja se nedavno doselila na studije.

Vladan Ducić, profesor klimatologije na Geografskom fakultetu u Beogradu, objašnjava za BBC na srpskom zašto je košava lokalni vetar.

„Košava spada u vetrove na Balkanskog poluostrva, koji se javljaju na teritoriji Srbije - u Velikom Pomoravlju, Vojvodini i delu Šumadije", kaže Ducić.

U pojedinim delovima Srbije, dešavalo se da zbog velike brzine košava prevrne čamac, zatrpa prugu ili nanese štetu usevima, dok u Beogradu, nasuprot tome, smanjuje zagađenje i pročišćava vazduh.

• Otkud grom iz vedra neba usred paklene vrućine
• Šta su ostrva toplote - leti toplo, zimi još toplije
• Meteoropatija: u kojoj meri vreme utiče na nas

Košava nastaje kada se na području Ukrajine i Karpata formira anticiklon - polje visokog vazdušnog pritiska, dok je u zapadnom delu Sredozemnog mora, u Đenovskom zaliv, nizak vazdušni pritisak - ciklon.

„Onda se javlja strujanje iz pravca anticiklona na istoku ka ciklonu u Mediteranu", dodaje Ducić.

Fijuk koji se pamti

Studentikinja Marija Sretenović kaže da poslednjih dana izlazi samo kad mora, te su joj i susreti sa košavom proređeni.

„Užasno je", ističe ona.

Navodi da, pošto živi u potkrovlju, veoma dobro čuje kako košava fijuče.

„Sve se plašim da će odneti krov zgrade, a posebno me je strah kad vidim da jelu - visoku pet spratova savija i lomi kao da je tek posađeno drvce, stalno mislim šta bi nama uradio da smo napolju", kaže Marija.

Par/Nepar

Sa košavom provejavaju mitovi i legende, a jedna od najpoznatijih je da traje tri, sedam ili više dana, čiji je broj uvek neparan.

„To je naivno narodno verovanje. Nema strogog pravila oko toga koliko će trajati", objašnjava Ducić.

Koliko dugo će košava duvati, zavisi od brzine i dužine premeštanje ciklona - polja niskog vazdušnog pritiska, iz zapadnog Sredozemlja prema istoku.

„Ciklogeneza - stvaranja ciklona u zapadnom Sredozemlju, nema strogo pravilo dužine trajanja. Kada ciklon prođe naše krajeve, košave više nema", kaže profesor.

Dodaje da u stručnoj literaturi ne postoji pravilo da bilo koji vetar, uključujući košavu, traje određeni broj dana.

U fakultetskom udžbeniku Klimatologija, profesora Dušana Dukića zabeležen je podatak da je u Beogradu košava duvala neprekidno 30 dana, u periodu od 28. februara, do 28. marta 1928. godine.

• Kako je nevreme izmenilo slike prestonice i drugih gradova u Srbiji
• Bahame „oduvao” uragan Dorijan
• Smrtonosni tajfun Mangkhut pogodio Kinu

Kad pomisliš da ti je hladno, a ono toplije

Postoje dva osnovna tipa košave - topla i hladna košava, koji duvaju u periodu od jeseni do proleća.

Hladna košava ima istočni smer i donosi hladan vazduh i zahlađenje, dok topla donosi porast temperature, kao što je trenutno situacija, kaže profesor Ducić.

„Iako se nama čini da je hladno, to je zbog vetra koji povećava isparavanje sa kože i osećaj hladnoće.

„Košava koja sada duva, donela je porast temperature, u odnosu na onaj koji je bio, pa je i kod nas došlo do priliva toplijeg vazduha iz Mediterana."

Od košave koristi imaju i stanovnici srpskih gradova, posebno Beograda jer „smanjuje zagađenje".

Ducić kaže da kada je „stabilno vreme, maglovito, bez vetra", onda se zagađujuće čestice zadržavaju tamo gde je njihova emisija velika, dok jak vetar to „raspiruje".

„Ma kako neprijatna košava bila zbog velike brzine i osećaja hladnoće, ona jeste stvarno dobra stvar za urbani centar kao što je Beograd, zato što pročišćava vazduh".

Pogledajte priču o vetrenjačama van kopna

Košava sa Dunava

Za košavu se obično kaže da je „sa Dunava" jer je mesto odakle počinje da duva u Đerdapskoj klisuri.

Odatle se kreće ka zapadu i stiže do Beograda, Vojvodine, Velikog Pomoravlja i delova Šumadije, a ponekad, kada je izuzetne jačine, dopre i do istočne Slavonije i Slavonskog Broda u Hrvatskoj.

„Najintenzivnija je u jugoistočnom Banatu što su iskoristili za izgradnju vetroelektrana u blizini Deliblatske peščare i drugim delovima", objašnjava Ducić.

Brzina košave na ulazu u klisuru, oko tvrđave Golubački grad, ponekad iznosi oko 100 kilometara na sat, dok je na vršačkom aerodromu, navodi profesor, zabeleženo brzina veća od 150 kilomatara na sat.

• Šta su klimatske promene? Stvarno jednostavan vodič
• Klimatske promene u sedam tačaka: Gde smo, gde idemo i koliko je loše

U Beogradu se košava najviše oseća uz Dunav, na potezu od Grocke do Zemuna, dok je znatno slabija u savskom delu, na području od Umke do Sremčice.

Nailazeći na Šumadijske planine - od Avale na severu, do Rudnika na jugu, njen intenzitet opada, dok zapadnije potpuno nestaje.

„Magla svuda, magla oko nas"

Košava utiče na klimatske prilike i u delovima Srbije gde ne duva.

„U slučaju kada se javlja košava u jugoistočnom Banatu i zapadno od Đerdapa, u Negotinskoj krajini i većem delu Timočke krajine je najčešće tmurno, maglovito i često pada kiša, slaba rosulja ili sneg", objašnjava Ducić.

Kaže da takva klimatska razlika nastaje jer vetar sa istoka nailazi na prepreku u vidu Karpata, odnosno Homoljskih planina na istoku Srbije.

Tada se vazduh uzdiže, hladi, a potom kondenzuje, posle čega nastaju oblaci odakle se izlučuju padavine.

Suprotno tome, kada vazduh pređe na drugu stranu planine, onda se zagreva silazeći niz padine, gubi vlagu i razvedrava se.

„Takva je i košava - fenski, katabatički vetar, koji donosi topliji vazduh na suprotnoj strani od planine sa koje je došao".

Zato je u predelima gde duva košava „promenljivo ili umereno oblačno", dok je u Negotinskoj i Timočkoj krajini „oblačno i tmurno".

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 12.07.2020)