Srbija i arheologija: Pet stvari koje treba da znate o Lepenskom Viru, od podnog grejanja i ribolikih skulptura, do sahranjivanja u kući

Usred gorostasne Đerdapske klisure, na desnoj obali Dunava, nedaleko od Donjeg Milanovca na istoku Srbije, nekoliko milenijuma pre nove ere niklo je skrovito naselje gde su meštani zidali kuće sa svojevrsnim podnim grejanjem, lovili krupnu ribu i klesali impozantne kamene skulpture.

Tajnu Lepenskog Vira, arheološkog lokaliteta iz mezolita i ranog neolita, srednjeg i mlađeg kamenog doba, sebično je skrivalo nekoliko slojeva zemlje više hiljada godina, sve do sredine 1960-ih.

Tada je arheološki tim iz Srbije predvođen profesorom Dragoslavom Srejovićem, zasukao rukave i prionuo na zadatak, ne sluteći da će ih lopatice i metlice ubrzo dovesti do jedinstvenog kulturnog dragulja Balkana.

„Otkriće Lepenskog Vira i nalazišta, po kome će kasnije ime dobiti nova praistorijska kultura, svakako je najbolji dokaz o bogatom životu ljudi u Đerdapskoj klisuri", govori Bojana Mihailović arheološkinja Narodnog muzeja Srbije u Beogradu, za BBC na srpskom.

• Misterije Vinčanske kulture - šta sve muči naučnike
• Susret neandertalaca i praljudi kod Niša - šta nam govore novootkriveni fosili
• Kakva arheološka blaga krije Srbija

Na ovom lokalitetu pronađena su mezolitska i neolitska naselja koja su postojala, sa viševekovnim prekidima, od 9500. do 5500. godina pre nove ere.

Kultura Lepenskog Vira obuhvata još nekoliko nalazišta, kako u Srbiji, tako i na levoj obali Dunava, u Rumuniji.

Javnost je o ovom otkriću prvi put obaveštena 16. avgusta 1967.

Tako su arheolozi uspeli da sačuvaju delić istorije ovog podneblja od potapanja koje će nastupiti u narednom periodu usled izgradnje hidrocentrale.

Otkriće i istraživanja Lepenskog Vira

Na nešto više od 170 kilometara od Beograda, tamo gde se Dunav potkovičasto povija i teče od severa ka jugu, u selu Boljetin 1965. godine počela su iskopavanja koja će potpuno izmeniti arheološku kartu Srbije.

Lokalitet Lepenski Vir je istraživan u okviru šire arheološke akcije po Đerdapskoj klisuri, kojom je rukovodio Dragoslav Srejović, tada docent beogradskog Filozofskog fakulteta, a kasnije profesor, akademik i jedan od najpoznatijih srpskih arheologa.

Povod je bila izgradnja brane na Dunavu i naknadno stvaranje jezera koje će potopiti čitavo priobalje, pa i deo evropskog kulturnog nasleđa.

„Ideja je bila da se u relativno kratkom roku i poprilično ograničenim sredstvima obavi istraživanje na što većem broju arheoloških nalazišta na dužini od oko 100 kilometara, kako bi se što više toga sačuvalo", objašnjava arheološkinja Bojana Mihailović.

Prvi tragovi u vidu keramičkih ostataka, koji ukazuju da je na tom prostoru postojalo neolitsko naselje, pronađeni su u avgustu 1960.

Mihailović kaže da se isprva upravo mislilo da je posredi „siromašno naselje" mlađeg kamenog doba, ali ih je stvarnost ubrzo demantovala i iznenadila.

„Otkrivena su planski podizana naselja sa ostacima jedne potpuno nove arhitekture, nekropole koje ukazuju na posebne pogrebne rituale, brojni pokretni nalazi od kostiju i kamena, kao i neviđene monumentalne skulpture od kamena.

„Tada je postalo jasno da se radi o jednoj potpuno novoj kulturi, rođenoj na Đerdapu", dodaje arheološkinja.

• U fotografijama: Kratak pogled na Đerdap - prvi Uneskov geopark u Srbiji
• Naučnica iz Srbije otkriva svet praistorijskih mama i beba
• Julijin svet - kako su žene sa Balkana živele u antičko doba

Istražena površina Lepenskog Vira bila je oko 2.500 kvadratnih metara, sa kulturnim slojem debljine oko tri i po metra.

Iskopavanja ovog lokaliteta trajala su u kontinuitetu pet godina, do 1970.

Tada je počelo pažljivo izmeštanje ostataka kuća i svetilišta, koje će naredne godine biti postavljeni stotinak metara dalje i tridesetak metara više od izvorne lokacije, ali u isti položaj.

Arheološka istraživanja iza Gvozdenih vrata, kako se još naziva najduža evropska klisura, završena su 1971, da bi sredinom maja sledeće godine hidroelektrana „Đerdap I", zvanično počela da radi punim kapacitetom.

Novo veštačko jezero se tako razlilo Đerdapskom klisurom i potopilo nekadašnje kopno po kome su hodali praistorijski ljudi.

Život u naselju pre naše ere

Najstariji istraženi tragovi naselja u Lepenskom Viru potiču iz ranog mezolita, u 10. milenijumu pre naše ere.

Negde u tom periodu počeo je i holocen, geološka epoha u kojoj danas ljudi žive, kada je došlo do otopljavanja.

Bojana Mihailović kaže da su tada nastupile „klimatske i ekološke promene koje su bile odlučujuće za razvoj kulture", a dolazi i do izmena u načinu života „dotadašnjih paleolitskih lovačko-sakupljačkih zajednica".

Paleolit, ili starije kameno doba, predstavlja epohu u razvoju ljudskog društva pre mezolita - srednjeg kamenog doba, perioda iz kojeg potiče najviše materijalnih tragova na Lepenskom Viru.

Naseljavanju praistorijskih ljudi na prostor Lepenskog Vira umnogome je pogodovala specifična mikroklima ovog dela Đerdapske klisure, ali se još ne zna tačno odakle su došli.

„To su verovatno bile nomadske zajednice u potrazi za hranom pre svega i ostalim elementima preživljavanja i opstanka, pa im se ovaj prostor učinio pogodnim tlom da se tu nasele", objašnjava Mihailović.

Za razliku od paleolitskih lovaca sakupljača koji su u stalnoj potrazi za resursima, Mihailović kaže da su mezolitski stanovnici u Lepenskom Viru našli sopstveno mesto.

Ovaj prostor je imao „svega u izobilju", kaže Dragan Prvulović, muzejski vodič centra za posetioce „Lepenski Vir" u Boljetinu, prvenstveno reku Dunav bogatu ribom, dok je stenovito zaleđe bilo pokriveno šumama sa dovoljno divljači.

Ugodno mesto za život pronašli su na „dunavskoj terasi" odakle se pružao i savršen pogled na stenu Treskavac na levoj obali reke koja je igrala važnu ulogu u životu takozvanih Lepenaca.

Služila je, na primer, kao glavni orijentir i kalendar.

„Gde god da su lovili, kada je vide, znali su kako da se vrate kući, dok 21. juna, na letnju dugodnevicu, sunce oko 6.15 izlazi tačno iznad te stene i dan danas.

„Tako su pomoću sunca i stene određivali početak leta, kad je vreme za lov na jelene, i kada moruna dolazi iz Crnog mora da se mresti", govori Prvulović za BBC na srpskom.

Dodaje da im je, zbog trapezastog oblika, navodno služila i kao mustra za osnovu kuće.

Pored ribolova i lova, u koji su išli mahom mlađi muškarci, Prvulović kaže da su žene i deca sakupljali plodove, dok su stariji pravili alate.

Nisu imali oružje.

„Po skeletnim ostacima ustanovljeno je da su svi umrli prirodnom smrću, nije bilo nasilne smrti, nisu ratovali - bili su miroljubiva zajednica", ističe muzejski vodič.

Zemljoradnjom i stočarstvom su počeli da se bave negde oko 5300 godina pre naše ere, na prelazu u neolit, mlađe kameno doba.

„Iako nisu zapostavili lov i ribolov, pšenica im je pružala sigurnost - kada poberu na leto, imaju za celu zimu da se prehrane koliko-toliko", kaže Prvulović.

Vladimir Nojković, direktor turističkog prostora „Lepenski Vir" u okviru koga funkcioniše i centar u Boljetinu, navodi da su stanovnici ovog prostora u mezolitskoj fazi koristili ribu, najviše morunu, koja je u taj deo Đerdapa dolazila iz Crnog mora kako bi se mrestila.

Praistorijski stanovnici Đerdapa nisu znali da se hrane rečnim divom od čije će se ikre milenijumima kasnije, u komšijskom Kladovu proizvoditi, kavijar vrhunskog kvaliteta.

„Po zadebljanjima na bubnim opnama se došlo do zaključka da su dosta vremena provodili u vodi, što znači da su ulazili u vodu da bi hvatali ribu", govori Nojković za BBC na srpskom.

• Kladovski kavijar - od hrane za siromašne do luksuznih trpeza
• Fetislam: Šta treba da znate o srednjevekovnoj tvrđavi u Kladovu
• Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Majdanpeku - između mita i stvarnosti

Mezolitska faza u razvoju Lepenskog Vira trajala je do oko 5900 godina pre naše ere, kada su ovaj prostor počele da naseljavaju ranoneolitske zajednice sa juga i istoka.

Usled interakcije i mešanja „starosedelaca i pridošlica", došlo je do brojnih promena - načina sahranjivanja, pojava keramike, glačanih alatki i drugo, a zemljoradnja i stočarstvo vremenom dobijaju sve veću ulogu.

Arhitektura Lepenskog Vira: „Najstarije urbano naselje u Evropi"

Stanovnici Lepenskog Vira živeli su u kućama čija je osnova imala trapezoidni oblik, izveden iz zarubljenog kružnog isečka od 60 stepeni.

„Verovatno su imali neku meru koju su koristili, ništa nisu pravili napamet, proporcionalno su gradili kolibe.

„Zato se Lepenski Vir računa kao najstarije urbano naselje u Evropi", tvrdi Dragan Prvulović.

Arheološkinja Bojana Mihailović kaže da su nekoliko staništa na samoj obali iz najranije faze imala ovalni oblik.

Kuće su se jedino razlikovale po veličini, dok su svi ulazi bili okrenuti ka Dunavu, odnosno istoku, strani sveta odakle izlazi sunce.

Enterijer staništa je bio skroman, a važan detalj predstavljalo je neizbežno ognjište, kod starijih koliba postavljeno nešto malo iznad površine zemlje, dok su kod mlađih bila u ravni sa podom.

Oko ognjišta su polagane ploče i postavljane kamene skulpture.

Lepenci su podove zalivali usitnjenim crvenim krečnjakom, nalik malteru, pa ako su bili u ravni sa ognjištem, toplota se širila unaokolo.

Tako su imali svojevrsno praistorijsko podno grejanje.

Postoje različite tvrdnje oko toga kako je izgledao ostatak kuće, odnosno gornja konstrukcija.

„Prema (arheolozima) Dragoslavu Srejoviću i Dušanu Boriću, imali su šatorastu konstrukciju, a neki smatraju da su bila ukopavana", objašnjava Bojana Mihailović.

Muzejski vodič Prvulović kaže da su „kostur kolibe" bili „obluci od drveta", te da je krov bio „na dve vode", preko čega su stavljali ono što su nalazili u prirodi - seno, grane sa lišćem, paprat, mahovinu, trsku, kožu.

Rodonačelnik i praroditeljka

Skulpture pronađene na Lepenskom Viru se mogu podeliti na ornamentalne, figuralne i anikonične, koje „najčešće nisu modelovane, već su prirodne", navodi Bojana Mihailović.

„Izrađivane su od velikih izduženih oblutaka, lokalnog krupnozrnog peščara", objašnjava arheološkinja.

Dodaje da je pronađeno oko 60 skulptura i žrtvenika, od kojih je „deo bio u naseljima Lepenskog Vira, a deo zaliven krečnjačkim malterom u podove kuća".

Neke od najpoznatijih skulptura su Rodonačlenik, Praroditeljka i Danubius, koje se čuvaju u Narodnom muzeju Srbije u Beogradu, dok su u centru za posetioce u Boljetinu izložene replike.

Dragan Prvulović kaže da figuralne skulpture predstavljaju „ribolika bića, što i ne čudi jer su najviše jeli ribu", pa su ih „verovatno iz zahvalnosti pravili".

„Ornamentalne više predstavljaju ono što im se dešavalo - na jednoj je jelen u šumi, na drugoj riba i slično", dodaje.

Direktor centra Vladimir Nojković ističe da je oblik tadašnjeg društvenog uređenja bio matrijarhat, te da ne čudi što je na skulpturi Praroditeljka predstavljena majka koja „drži blizance, kao da ih doji", a da su slični motivi pronađeni i na još jednoj skulpturi.

Sahrane i posmrtni ostaci

U Lepenskom Viru otkriveno je 136 grobova sa posmrtnim ostacima 180 ljudi.

Najstariji grob koji je pronađen je ujedno i jedini gde je pokojnik u polusedećem položaju, te se smatra da je „uživao poseban društveni status", kao vođa ili šaman.

Iz mezolitske faze pronađen je veliki broj grobova gde su pokojnici položeni na leđa, sa rukama pored tela ili na stomaku, orijentisani paralelno sa tokom Dunava, sa glavama postavljenim nizvodno.

Uglavnom su sahranjivani u zaleđu naselja, ali je bilo i onih čija su tela pokopana u podovima kuća.

Ispod podova, u začelju staništa, sahranjivana su i deca.

„To nije slučajno - u matrijarhatu, majke verovatno nisu davale da se deca udaljavaju, da budu bliže njima", smatra Prvulović.

Arheološkinja Bojana Mihailović kaže da su uz pokojnike odlagane kosti i rogovi životinja, poput srndaća, jelena, pa čak i pasa, kao i ljudski ostaci i ogrlice, a potvrđeno je i „sekundarno sahranjivanje lobanje i kostiju pokojnika".

Pojedini posmrtni ostaci govore i o prisustvu neolitskih zajednica na ovom prostoru.

„Kad je rađena DNK analiza kod 124 skeleta, petoro ne pripada genetski ovoj skupini ljudi - tu se izvlači zaključak da je neolit zapravo donet", objašnjava Vladimir Nojković.

Nekoliko posmrtnih ostataka je pronađeno sahranjeno u zgrčenom i poluzgrčenom položaju, poput fetusa.

„To znači da su se starosedeoci, mezolitski stanovnici i neolitske pridošlice očigledno u nekom momentu mešali, sreli i verovatno živeli neko vreme paralelno" zaključuje Mihailović.

Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 08.19.2023)