Ko je bila Lola Vol, jedina žena koja ima bistu u Subotici

U društvu trojice vojvođanskih heroja Drugog svetskog rata, od nedavno ponosito stoji i jedna ženska glava - bronzana bista znamenite Subotičanke Lole Vol.

Postavljena je oktobra ove godine ispred Nove opštine u Subotici, gradu na krajnjem severu Srbije, četiri decenije od otkrivanja originalne biste 1984. godine koja je netragom nestala - ne zna se tačno ni kada.

„Lola je bila centralna ličnost radničkog pokreta u Subotici između dva svetska rata”, kaže dr Margareta Bašaragin, autorka knjige o znamenitim antifašistkinjama Subotice, za BBC na srpskom.

• Stana Tomašević, prva jugoslovenska ambasadorka i partizanka čiji je osmeh obišao Evropu
• Draga Ljočić - prva srpska lekarka i pionirka borbe za prava žena u Srbiji
• Milunka Savić i Flora Sands - žene koje su zajedno ratovale za Srbiju

Upravo je Bašaragin, u saradnji sa koleginicama iz Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica (MZZSK) 2021. godine pokrenula lokalnu inicijativu za restauraciju biste.

Odgovor na pitanje šta se tačno desilo sa prvobitnom bistom, koja se nalazila u krugu danas napuštene fabrike na periferiji grada, nemaju ni u zavodu, ni u policiji grada.

„Pretpostavlja se da je ukradena”, kaže dr Maja Rakočević Cvijanov iz MZZSK, za BBC na srpskom.

U javnom prostoru Subotice ima „dosta ženskih figura na fasadama, kao što su muze, boginje iz mitova", ali svega nekoliko „spomenika posvećenih ženskim istorijskim ličnostima", dodaje.

Nadomak Subotice, u selu Novi Žednik, postoji bista još jedne antifašistkinje, Bosiljke Bose Milićević, koja je poginula 1939. godine na demonstracijama u Beogradu.

Ko je bila Lola Vol?

Laura Vol Vinkler (Laura Wohl Winckler), poznatija po nadimku Lola, bila je Jevrejka poljskog porekla, navodi se u knjizi „Antifašistkinje Subotice: skojevke, partizanke i afežeovke” Margarete Bašaragin iz 2021. godine.

Rođena je 1914. godine u gradu Kolomija, na teritoriji današnje Ukrajine.

Nena majka Adela Vol preselila se u Suboticu, gde je Lola završila osnovnu, a zatim i privatnu školu za daktilografiju i stenografiju,piše u knjizi.

Sredinom 1930-ih, zaposlila se u subotičkoj fabrici za preradu creva „Herman Dojč”.

U Lolinoj biografiji postoji paralela sa Rozom Luksemburg, mirovnjakinjom i aktivistkinjom protiv društvene nejednakosti i seksizma, ubijenom 1919. godine u Nemačkoj, kaže Bašaragin.

„Obe su bile Jevrejke poljskog porekla, i obe su pokušale da stupanjem u brak dobiju državljanstvo zemlje u kojoj su odabrale da žive”, dodaje.

Neki podaci ukazuju da se Lola Vol venčala za rođaka Vinklera, čije se ime ne zna, kako bi dobila državljanstvo, dodaje.

Međutim, u umrlici koja se čuva u Istorijskom arhivu u Subotici, a u koju je BBC imao uvid, piše da je bila neudata.

Lola je živela sa Otmarom Majerom, urednikom mađarskog časopisa „Hid”, kaže Bašaragin.

„Bila je saradnica tog časopisa dok nije zabranjen 1940, pisala je tekstove i obavljala daktilografske poslove”.

Majer je bio član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) i sekretar Okružnog komiteta za Bačku, a pretpostavlja se da se Lola učlanila u KPJ 1939. godine.

Kada su maja 1940. godine mađarski fašisti okupirali Suboticu, Lola se angažovala da pomogne pokretu otpora.

„Rukovodila je štampanjem partijskog materijala, koordinisala prenošenje poruka, organizovala ljude koji su delil letke u Subotici, Adi i Bačkoj Topoli”, priča Bašaragin.

Pretežno je radila sa ženama, prikupljala sanitetski materijal i lekove za vojnike, a 1941. godine je u Subotici organizovala i kurs prve pomoći, o čemu su svedočile njene savremenice.

„Kada se rat zahuktao, radila na organizovanju grupe za izviđanje neprijateljskih snaga i organizovanje akcija”, dodaje dr Bašaragin.

Sećanje na Lolu Vol

Draginja Ledvai, savremenica i saborkinja Lole Vol, ostavila je nekoliko zapisa koji se danas čuvaju u Istorijskom arhivu u Subotici.

22. juna 1941. iznenada mi pre podne iz kancelarije dotrčala kući Lola, a ja sam je dočekala uzbuđena, jer to jutro su Nemci napali SSSR.

Ona je takođe bila uzbuđena i rekla je: „Sada znamo šta nam je raditi”. Pozvala me je na sastanak koji je održan dva, tri dana posle.

Ona me je odvela u Halaške vinograde u kuću Sarić Irene (...)

Lola je govorila o političkoj situaciji, oformila grupu i mene postavila na čelo.

Naš zadatak: da se upoznamo sa događajima, da ih tumačimo, da širimo letke, da prikupljamo materijalnu pomoć, govorilo se o sanitetskim kursevima, da organizujemo grupe sa simpatizerima.

Izvor: „Antifašistkinje Subotice: skojevke, partizanke i afežeovke”, dr Margareta Bašaragin

Aktivizam i pogubljenje

Nacisti su septembra 1941. uhapsili Lolinog partnera, a ona je pobegla u Mađarsku.

Uhapšena je već u oktobru i vraćena u Suboticu.

Nacisti su je zatočili u Žutu kuću, tadašnje sedište policije u centru grada, gde se danas nalazi Učiteljski fakultet na mađarskom jeziku.

Na ovoj zgradi, čija je fasada i danas okrečena u jarko žuto, stoji spomen-ploča, kao podsetnik na ljude koji su u njoj stradali.

Pred prekim vojnim sudom, Lola Vol i Otmar Majer su osuđeni na smrt vešanjem.

„U njenoj optužnici stajalo je da je kao članica KPJ organizovala vojne desetine i sanitetske kurseve”, kaže dr Bašaragin.

Pogubljena je 18. novembra 1941. u kasarni u Subotici, sa još 14 članova partije i kao jedina žena u grupi, dodaje.

Tog dana, pogubljen je i Otmar Majer, a njihova imena danas stoje uklesana na spomeniku žrtvama streljanja, „Balada vešanih”, postavljenom 1967. godine.

Sahranjena je na Jevrejskom groblju u Subotici.

Šta se desilo sa prvobitnom bistom Lole Vol?

Za vreme Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), Subotica je brižljivo čuvala sećanje na Lolu Vol.

„U Jugoslaviji, antifašistkinje Subotice su 8. marta polagale cveće na njen grob”, kaže Bašaragin.

Originalna bista Lole Vol, delo vajarke Vere Gabrić Počuče, prvi put je postavljena 1984. godine, u dvorištu tadašnje fabrike Parfimerija „Slavica“.

Međutim, sa raspadom Jugoslavije, u propast je otišla i fabrika, i danas napuštena.

„Ne zna se ni kada je bista tačno ukradena, ali sam pre nekoliko godina primetila da je više nema”, kaže Bašaragin.

Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika stavio je restauraciju biste na listu prioriteta, a ove godine obnovljena je sredstvima Javnog preduzeća za upravljanje putevima, urbanističko planiranje i stanovanje u Subotici.

„Umesto u krugu napuštene fabrike, odlučeno je bude postavljena na novo mesto u centru grada”, kaže Maja Rakočević Cvijanov iz MZZSK.

Replika biste Lole Vol, izlivena po originalnom kalupu, otkrivena je oktobra 2024, povodom obeležavanja 80 godina od oslobođenja Subotice u Drugom svetskom ratu.

U društvu je trojice istaknutih subotičkih komunista - Lazara Nešića, Matka Vukovića i Kizura Ištvana, srpskog, hrvatskog i mađarskog porekla.

Rakočević Cvijanov ističe da su i biste ove trojice muškaraca imale sličnu sudbinu - sve predstavljaju restauracije originalnih spomenika, ukradenih prethodnih decenija.

„Bista Lole Vol je poslednja obnovljena, a koristili smo originalni postament iz fabričkog kruga, koji je izvađen i premešten na novu lokaciju”, kaže Rakočević Cvijanov.

Iz gradskog budžeta Subotice svake godine se potroši oko „2.000 evra” na zamenu i popravku ukradenih i vandalizovanih spomenika kulture, ukazuje.

„Samo u Subotici, u poslednje dve decenije imali smo desetine takvih slučajeva.”

Tamo je 2013. ukraden bronzani spomenik „Ptica slomljenih krila”, posvećen stradalima u Drugom svetskom ratu, a obnovljen je već sledeće godine.

Krađe spomenika sa javnih mesta u Srbiji nisu retkost, o čemu svedoče desetine objava u srpskim medijima.

Iz beogradskog parka Kalemegdan, 2018. godine ukradena je bronzana bista Svetog Đorđa sa spomen-obeležja ruskim i srpskim vojnicima iz Prvog svetskog rata.

Sa zgrade Arhiva Srbije u Beogradu je 2010. godine ukradena bronzana ploča sa nazivom institucije, a ubrzo je postavljena nova.

Do objavljivanja teksta, ni Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije, ni Ministarstvo kulture, nisu odgovorili na upit BBC novinara o spisku ukradenih i vandalizovanih spomenika širom zemlje, kao ni o sredstvima koja se izdvajaju za njihovu restauraciju.

• Trnovit put Ksenije Atanasijević - prve žene s titulom doktora nauka u Srbiji
• Dolores Ibaruri: Španska revolucionarka, Staljinova sledbenica i Titova oštra kritičarka
• Kako sam upoznala Viktoriju Vudhal, prvu američku predsedničku kandidatkinju

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 11.18.2024)