Drugi svetski rat, Jugoslavija i Sremski front: Bojno polje na kome se ginulo i oslobađalo

Oslobađajući pedalj po pedalj Beograda zajedno sa Crvenom armijom u jesen 1944, mnogi jugoslovenski partizani su se nadali da će im ovo biti poslednje borbe u Drugom svetskom ratu, pred dugo očekivani mir.

Odlaganje pušaka i iznošenih uniformi ipak je moralo da sačeka još nekoliko meseci jer se žurilo dalje po slobodu, ovog puta na bojišta u Sremu.

Tako su tri dana posle oslobođenja glavnog grada, 23. oktobra 1944. godine započete „najteže i najduže" borbe protiv nemačkih nacista i ustaša i domobrana Nezavisne države Hrvatske (NDH) - na Sremskom frontu.

„Nije to bio jedinstven front, već jedna linija položaja koja je išla, grubo rečeno, od Beograda do Vinkovaca", govori za BBC na srpskom doktor Predrag Bajić, viši kustos-istoričar Muzeja Vojvodine.

• Prva proleterska brigada - od narodnih heroja do izbledelog sećanja
• Pregovori sa nacistima - mrlja u partizanskoj borbi ili mudar strateški potez
• Uspon i pad Užičke republike

Borbe su se odvijale na prostoru koji je, dodaje, ograničen Dunavom i delom Fruške gore na severu i Savom na jugu, a trajale su 172 dana, sa dužim i kraćim prekidima.

Okončane su 12. aprila 1945. konačnim probojem Sremskog fronta oko današnje granice Srbije i Hrvatske, čime su otpočele „završne operacije" oslobođenja Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Zašto su se vodile bitke na Sremskom frontu?

Sremski front su formirale nemačke jedinice koje su se povukle iz Beograda i one sa područja Slavonije i okolnih delova pod komandom Druge oklopne armije.

Procenivši opasnost koja im je pretila od nadiranja snaga Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i Crvene armije, Nemci su već krajem septembra i početkom oktobra počeli izgradnju odbrambenih položaja u Sremu.

Uspostavljeno je sedam odbrambenih linija, od istoka, ka zapadu, koje su imale šifrovane nazive - braon, zelena, žuta, crna, crvena, Nibelunška i još jedna zelena linija.

Borbe na Sremskom frontu počinju napadima na prvu, braon liniju odbrane na kanalu Jarčina, tridesetak kilometara od Beograda.

• Pet stvari koje treba da znate o Titu
• Titova atomska bomba: politička želja protiv nauke
• Tito i njegova grobnica: Stalni okršaji sa Kućom cveća

Međutim, glavni položaj nemačke odbrane, ističe Bajić, bio je na šestoj - Nibelunškoj liniji, koja se od Bosuta do Dunava protezala u dva reda, uz današnju granicu Srbije i Hrvatske.

„To je bila kontinuirana borba jer je Hitler naredio da se granica NDH brani kao granica Nemačke", objašnjava istoričar.

Dodaje da su glavni razlozi ovakve odbrane položaja u Jugoslaviji bila nalazišta nafte na jugozapadu Mađarske, oko Velike Kanjiže i susednih mesta.

„To su bila poslednja naftonosna polja koja su ostala Nemcima pošto su izgubili ona u Rumuniji i davno na Kavkazu.

„Branjenje te zone bilo od vitalnog interesa za čitav Treći rajh, tu nije bilo pomeranja ni stope", tvrdi Bajić.

Smatra da je zbog toga teza domaće „revizionističke istoriografije" o tome da je „napadana vojska koja se povlačila - apsolutno netačna".

„Nemci od Beograda do Vinkovaca nisu ni jedan položaj, ni jedan rov, ni jednu potpornu tačku napustili bez borbe."

Kako su izgledale borbe?

Oslobađanje Srema se odvijalo „u skokovima - od linije do linije i grada do grada".

„Išlo se tako što se zauzimala otprilike jedna po jedna linija odbrane - Nemci se povuku pa se pregrupišu na sledećoj liniji", navodi Bajić.

Pojedini gradovi, poput Rume, zauzeti su za nekoliko sati, dok se za Sremsku Mitrovicu krajem oktobra borilo dva dana.

Ipak, najteže je oslobođen Šid koji se nalazio na srpskom delu Nibelunške linije gde su Nemci pružali najveći otpor.

On je nekoliko puta prelazio iz partizanskih u ruke okupatora, a prvi put je oslobođen 3. decembra 1944.

Nemci su tačno mesec posle toga izveli protivudar, da bi 17. januara usledila Operacija Zimskih oluja, kojom su ponovo zauzeli Šid.

Tada je glavnu reč na Sremskom frontu vodila nacistička Grupa armija E koja je na bojno polje došla povlačeći se iz Grčke, preko Makedonije, Crne Gore, Kosova, zapadne Srbije i Bosne.

Dva dana kasnije, partizani ponovo oslobađaju Šid.

„Tu je došlo do zastoja kada se prešlo u frontalnu borbu koja je trajala od početka februara do prvih dana aprila", dodaje Bajić.

Iako je usledila faza zatišja, borba protiv okupatora vodila se i na drugim mestima.

Uporedo sa Sremskim frontom, odvijale su se Kninska i Mostarska operacija, pod komandom Petra Drapšina i Četvrte armije.

Takođe i Batinska i Bolmanska bitka u Baranji gde je učestovala Treća armija komandanta Koste Nađa, kao i drugi oslobodilački pohodi.

• Kako je jugoslovenska avijacija bombardovala Treći rajh
• Peko Dapčević - legendarni komandant koji je dospeo do narodnih pesama
• Mitra Mitrović - heroina Srbije prepuštena zaboravu
• Kako je „žrtva studentske solidarnosti“ postala simbol beogradskih akademaca

Oprečna mišljenja

Među srpskim istoričarima poslednjih decenija vladaju oprečna mišljenja po pitanju dešavanja na Sremskom frontu.

Jedno od mesta sporenja je broj stradalih jugoslovenskih vojnika.

Zvaničan broj poginulih partizana je oko 13.500 čiji je identitet utvrđen, dok je među stradale ubrojano još oko 4.000 boraca „bez imena i prezimena", objašnjava Bajić.

U borbama je izgubilo život i oko 1.100 pripadnika Crvene armije i 630 Bugara.

Gubici na protivničkoj strani se procenjuju na oko 30.000 nemačkih i kvinsliških vojnika.

U srpskoj javnosti takođe provejavaju pojedine tvrdnje da je na Sremskom frontu život položilo više od 30.000, pa čak i 80.000 jugoslovenskih boraca, dok se u nekim slučajevima pominje broj od 120.000.

„Cela NOVJ imala je nešto više od 300.000 poginulih za ceo rat, a ovako ispada da je četvrtina od toga poginula u proboju Sremskog fronta. koji je trajao dva dana, što je apsurdno", objašnjava Bajić.

Dodaje da su saveznici tokom bitke kod brda Monte Kasino, oko 100 kilometara južno od Rima, koja je trajala od januara do maja 1944. u borbama sa nacistima izgubili oko 55.000 ljudi.

To se, naglašava, nije dogodilo sa jugoslovenskom vojskom u pola godine ratovanja na Sremskom frontu.

• Drugi svetski rat, antifašizam i revizionizam: „Sutjeska je danas višestruko izdana"
• Ko je bio Britanac Bil Hadson koji je hteo da pomiri Tita i Dražu
• Jedna od velikih misterija bitke za Beograd

Predmet sporenja istoričara je i pitanje odlaska velikog broja mladića na ratište, njihova opremljenost i obuka.

„Posle prisilne mobilizacije i dvodnevne obuke omladina, uglavnom iz Srbije, u oskudnoj opremi i slabo naoružana, našla se u jurišu u prvim redovima, kao topovsko meso.

„Na taj način više hiljada mladih ljudi (između 10.000 i 30.000), dobrim delom iz građanskih porodica, nije imalo veće šanse da se vrati sa fronta", pisao je istoričar Srđan Cvetković Novostima.

Istoričar Bajić ističe da su mladići koji su se borili na Sremskom frontu većinom bili dobrovoljci, te da to nije bila „prisilna mobilizacija".

„Oni su prošli obuku koja je, kako se izrazio jedan engleski oficir, bila skeči (sketchy), na nekom elementarnom nivou.

„Ali su u odnosu na partizane iz 1941, koji nisu služili vojni rok i kojima je samo objašnjeno kako se puni puška i zauzima nišan, imali dobru obuku", tvrdi Bajić.

Kaže da su mladići imali pešadijsku obuku, da su učeni kako da se „zaklone od aviona", „bore protiv tenkova" i ostalo.

„To je bilo malo, ali da su slati goloruki o tome nema ni razgovora."

Centri za obuku su bili u okolini Valjeva i Aranđelovca.

Po završetku obuke vojnici su odlazili u borbene jedinice, uglavnom u 21. i 22. srpsku i 6. ličku diviziju.

Bajić kaže da su Beograđani uglavnom pristizali u 6. ličku proletersku diviziju koja je „jedino jače angažovana prilikom razbijanja protivnapada kod Šida koji je ugrožavao i Beograd".

Ko se sve borio na Sremskom frontu?

Prema nekim procenama, na Sremskom frontu se sukobilo više od 250.000 vojnika.

U borbama na Sremskom frontu učestotvale su partizanske jedinice Prvog korpusa NOVJ, odnosno Prva jugoslovenska armija od 1. januara 1945. i 12. vojvođanskog korpusa, kao i veliki broj samostalnih jedinica.

U okviru Prve armije učestvovale su Prva i Druga proleterska divizija, 5. i 11. krajiška, 6. lička, 17. istočno-bosanka, 21. i 22. srpska, a kasnije su joj se priključile i 42. i 48. makedonska divizija.

Sve do novembra 1944. u Sremu su se borile 16. i 36. vojvođanska divizija, kao deo 12. vojvođanskog korpusa koji je kasnije priključen Trećoj armiji i tako učestvovao u bitkama u Baranji.

Učešće su uzele i 11. vazduhoplovna lovačka i 42. vazduhoplovna jurišna divizija.

Savezničku Crvenu armiju predstavljali su 64. i 68. streljački korpus, vazduhoplovna grupa divizija „Vitruk" i rečna flotila, a Bugarsku narodnu armiju 3. i 8. pešadijska divizija.

Na strani NOVJ bile su i jedna slovenačka i italijanska brigada.

Nemcima su u borbama pomagale ustaše, domobrani i belogardejci Ruskog zaštitnog korpusa.

Bajić kaže da nije bilo četnika na Sremskom frontu, dok se deo puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa - ljotićevaca borio na strani okupatora prilikom oslobađanja Sremske Mitrovice.

Pomoć i posete

Vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito posetio je položaje Prve armije na Sremskom frontu 16. januara, dan uoči druge nemačke protivofanzive.

„Maršal je posetio rovove sa kojih su se dobro videli neprijateljski položaji.

„Drug Tito je, pored rovova, obišao i zaklone za oruđa, vozila i municiju", govorio je komandant Prve proleterske divizije, Vaso Jovanović.

Krajem februara u obilazak je stigao i britanski feldmaršal Herlod Aleksander koji je u Iloku obišao jedinice 21. srpske divizije sa komandantom Prve armije Pekom Dapčevićem.

„Moj utisak je da je Jugoslovenima vredno pomoći i da se oni bore ograničenim sredstvima da bi isterali Nemce iz svoje zemlje", preneo je Aleksander utiske sa Sremskog fronta u depeši načelniku Imperijalnog generalštaba.

Međutim, savezničke pomoći zapadnih sila nije bilo, jer, navodi Bajić, nikada nije sklopljen takav vid sporazuma kao sa Moskovom.

Bio je to, kaže, „deo politike" Tita i Vrhovnog štaba.

„Vodili su računa da savezničke trupe ne ulaze većim obimom na teritoriju Jugoslavije da ne bi eventualno pružili podršku četnicima", dodaje.

Sa druge strane, partizani na frontu su imali bezuslovnu pomoć Sremaca, zahvaljujući „jakoj vezi" sa KPJ uspostavljnoj tokom zime na prelazu iz 1941. u 1942. godinu.

Rezultat toga bilo je skoro 50 partizanskih škola oformljenih širom regije, kao i smeštaj, transport i nega partizana tokom borbi na Sremskom frontu.

Proboj Sremskog fronta

Pripreme za proboj su počele krajem marta i početkom aprila 1945 - „prilaznim borbama i grupisanjem".

Podrazumevale su, kaže Bajić, odlaske u izviđanje „najslabijih mesta i otpornih tačaka" gde je došlo do „koncentracije napada", kao i akcije u kojima su „načinjane linije odbrane".

Probojem Sremskom fronta komandovao je načelnik štaba Prve armije - Milutin Morača, koja je za tu potrebu podeljena na Severnu i Južnu grupu divizija.

Rejon koncentracije Severne grupe bio je na samoj granici Srbije i Hrvatske, na liniji Šarengrad - Šid - Erdevik - Ilok, gde je zauzela glavni pravac udara, dok je Južna podeljena na Bosutsku i Bosansku operativnu grupu.

Proboj Sremskog fronta između Dunava i Bosuta počeo je 12. aprila u 4.45 sati ujutru posle petnaestominutne pripreme iz „artiljerijskih i minobacačkih oruđa" Severne grupe.

Tačno u 5 sati partizani su krenuli u juriš.

Vojnici Prve proleterske i 21. srpske divizije krenuli su u napad prema hrvatskim mestima Mohovo, Lovas i Tovarnik i srpskim Ilincima.

„Ošamućeni neprijateljski vojnici u prvoj liniji rovova pružili su slab otpor.

„Posle 10 minuta borbe, jedinice prvog ešelona već su uskočile u neprijateljske rovove, razoružavale nemačke vojnike i odvodile ih u zarobljeništvo ka selu Bapska (na krajnjem istoku Hrvatske)", piše u knjizi Sremski front 1944 - 1945.

Pored pešadije u proboju su angažovane i tenkovske brigade i avijacija.

Do kraja dana partizani i saveznici oslobodili su nekoliko gradova na krajnjem istoku Hrvatske, između ostalih i Vukovar.

Tako je, kaže Bajić, završen „operativni proboj", dok je strateški usledio 13. aprila kada su oslobođeni Vinkovci.

Posle proboja Sremskog fronta tri grupe Prve armije su se ponovo ujedinile i zajedno sa Drugom i Trećom na severu, i Četvrtom armijom koja je delovala na jugu zemlje, nastavili su da „gone neprijatelja u povlačenju".

I tako je bilo sve do 15. maja 1945. godine kada je komandant Treće armije - Kosta Nađ, poslao čuveni telegram sledeće sadržine:

„Druže Tito, rat je završen."

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 04.12.2021)