Beograd: Kako su nastale gradske pijace, „stomak, srce i duša" prestonice

Sive, čađave zgrade beogradskog Zelenog venca i nepregledne nizove autobusa na okretnici razbijaju crveno-beli krovovi pijace, koja na istom mestu formalno stoji već 97 godina.

Opasana je belim, mermernim zidovima, deo pijace prekriva metalna konstrukcija zelene boje, ali pravo šarenilo krije se na tezgama.

Iza jedne od njih, na kojoj stoje poluprazne gajbe sa zelenim tikvicama, spanaćem i jarko crvenim paradajzom, stoji Mila Jelisavčić, koja na pijaci Zeleni venac radi više od tri decenije.

„Tu sam već 33 godine, svaki dan. Uskrs, Božić i krsna slava - samo tim danima ti ja nisam ovde", priča za BBC na srpskom ova oniža žena tamnih očiju.

Za to vreme se štošta promenilo, tvrdi 69-godišnja trgovkinja.

„Kada sam došla na ovu pijacu, sećam se i da je krov prokišnjavao, nisu ga popravljali i moj brat je hteo da mi to uradimo sami, o svom trošku, da nam voda ne pada na glavu, ali nisu dali.

„Kažu - to je država zaštitila i ti ne smeš da diraš", objašnjava.

• Koje muke more srpske zemljoradnike i ima li rešenja
• „Ne smem ni da razmišljam o penziji" - kako u Srbiji žive sezonske radnice
• Kovačica, vojvođansko mesto gde se prepliću umetnost i poljoprivreda

Period koji za nju predstavlja gotovo ceo radni staž, za ovu beogradsku tržnicu je tek trećina postojanja.

Pijaca Zeleni venac formalno je otvorena 1. oktobra 1926. godine, na mestu gde je od 1847. godine postojao „pazar" i danas je najstarija aktivna pijaca na Balkanu, prema navodima sa sajta Beogradskih pijaca.

Originalni objekti pijace, čija je izgradnja započeta 1920. godine, danas su pod zaštitom države.

Ali, Beograd je prvu zvaničnu pijacu, kojom je upravljala gradska vlast, dobio više od jednog veka ranije, 1824. godine, kada je na mestu današnjeg Studentskog trga, nadomak današnjeg Kapetan Mišinog zdanja, otvorena Velika pijaca, zabeleženo je na sajtu Beogradskih pijaca.

Velika pijaca na današnjem Studentskom trgu

Nastanak prve beogradske pijace bio je plod nezadovoljstva poljoprivrednika iz seoskih obližnjih krajeva, pa su turske vlasti odlučile da je gradu potrebna uređena trgovina namirnicama.

„Do tada su seljaci svoje proizvode iznosili na prilazima gradu, ali su turski vojnici prinudno otkupljivali namirnice i po znatno višim cenama preprodavali u gradu", opisano je na sajtu Beogradskih pijaca.

Odabrano je i mesto u samom centru grada - pijaca je „nikla" kod današnjeg Kapetan Mišinog zdanja i Studentskog parka, u blizini tadašnjeg„puta za Stambol", gde je prethodno bilo tursko groblje, dodaje se.

Nazvana je Velika pijaca, a 1864. godine imenovana je Pijacom Svetog Andreje tokom vladavine kneza Mihaila.

Ali, „pitanje je koliko je to ime uopšte ušlo u upotrebu, kao i druga imena pijaca nazvanih po svetiteljima", kaže za BBC na srpskom doktor Boris Milosavljević, naučni savetnik Balkanološkog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU).

Detaljan opis pijace dao je 1870. godine Jan Neruda, češki pesnik i novinar, čije reči prenosi Milosavljević:

„Ozbiljnim korakom prolaze brojni, u crno odeveni popovi s kamilavkom na glavi. Crnac nosi lopatu na ramenu, ide na posao; sin etiopskih brda ovde nadniči.

„Sakadžija sa sakama uzvikuje, nudi vodu i 'slatko' - ukusno kuvano voće. Žene nose vodu na glavi u krasno napravljenim amforama. Lep, vitak mladić stiže na malom turskom konju…

„Pešak, naravno u narodnoj nošnji kao i svi ovde, kupuje mnoštvo namirnica i deli ih vojnicima koji ga sprovode da kupljenu robu odnese u kasarne - to je robijaš ili kažnjenik, ali bez okova.

„Tu su prodavci i prodavačice. Žene imaju raznovrsne, ali zanimljive frizure, nekada je to kosa očešljana u punđu, nekada kao venac, s tepelukom na potiljku ukrašenim novcem. Često glavu pokriva fes, obavijen maramom ili bez nje… Prodavci sasvim lepog muškog stasa, držao pod miškom petlove ili jagnjad".

Neruda navodi i proizvode koji su se tamo mogli kupiti, među kojima su „crni luk, sir, zelje, salata, semenje, bob, loj, suvo meso, hleb, kobasice, a pored toga - za domaće potrebe - još i cipele, kese za novac, papuče, remenje, remenarski, kolarski i kovački alat".

Arhivske fotografije Velike pijace objavljivali su korisnici društvene mreže Iks, možete ih videti ovde.

Detaljan opis pijace dao je i Herbert Vivijen, britanski novinar, koji je u Beogradu boravio 1896. godine.

„Ovde, kao i na svakoj srpskoj pijaci, paprika je artikal koji preovlađuje: velike gomile svetlo-zelenih plodova, sveže uzabranih… veliki zavežljaji plodova koji su osušeni na suncu podsećaju na puzavice iz Virdžinije kada su najlepše, zatim otvorene vreće pune ovih istih crvenih plodova, u finom prahu, koji privlače pažnju kao požar", zapisao je Vivijen u knjizi Srbija: Raj siromašnog čoveka.

Rađanje modernih pijaca u Beogradu

Poslednji dani na Velikoj pijaci nisu bili veseli, o čemu je izveštavala tadašnja beogradska štampa.

„Nova pijaca na Zelenom vencu otvorena je najzad, i na staroj Velikoj pijaci ostaće, vremenom, samo pacovi.

„Možda će tek sada takozvani nadležni uvideti gde je bilo leglo mnogih zaraznih bolesti od kojih su Beograđani stradali", prenosi beogradski portal Kaldrma novinske natpise natpise iz tog doba.

Prvog oktobra 1926. na pijaci je bio i reporter beogradskog lista Vreme koji zapaža da je „prestala ona vreva, vika i gužva, koja je pre podne često zakrčivala i kolski i tramvajski saobraćaj", dok je „nekoliko preostalih prodavaca juče poslednji put otvorilo stare islužene barake i kupcima ponudilo svoju robu".

„Sredina pijace je već porušena, veći broj baraka njihovi sopstvenici (vlasnici) su odneli. Ostale su samo po negde stare daske, krpe i po koji ubijeni pacov", navodi se u reportaži.

Odbornici beogradske opštine su još u proleće 1886. godine odlučili da se deo prostora pored Velike pijace uredi i napravi park, koji je tada nazvan Malim parkom, navodi se u studiju Spomenik prirode „Akademski park" koju je izdao Zavod za zaštitu prirode.

Kasnije će biti proširen, a danas je imenovan kao Akademski park, iako je, zbog blizine Rektorata i brojnih fakulteta koji ga okružuju, poznatiji kao Studentski park.

• Izvoz jabuka iz Srbije: Šta zadaje glavobolju voćarima i ima li leka
• Kako obnoviti život i osušiti kuću posle poplave, četvrti put u sedam godina
• Pametni staklenik: Srpski inženjeri pronašli način da se povrće gaji iz fotelje

Glavna beogradska pijaca, makar privremeno, postaće Zeleni venac, čija je izgradnja počela još 1920. godine, a na tom mestu se trgovalo i decenijama ranije, ukazuje istoričar Boris Milosavljević na pojavu ovog imena još 1864.

„Postojala je i pijaca 'Zeleni venac', ali nije bila u skladu sa propisima i nalazila se na privatnom zemljištu.

„Jedan gradski odbornik je tvrdio 1887: 'Eno danas postoji na privatnom imanju (zelenom vencu) pijaca mal ne ravna velikoj, koja donosi prihoda sopstveniku, po dosta pouzdanom računu na 12.000 dinara", opisuje istoričar.

Na istom mestu održana je i prva Skupština piljara Srbije 1918. godine, navodi se na sajtu Beogradskih pijaca, a 1. oktobra 1926. zvanično je otvorena.

„Velika masa naroda" se okupila, a „svečanost je otvorila muzika Kraljeve garde", zapisano je u listu Vreme 2. oktobra 1926. godine.

Ceremoniji su prisustvovali predsednik tadašnje Beogradske opštine Kosta Kumanudi uz prethodnika Miloša Bobića, a Kumanudi je istakao da je baš Bobić najzaslužniji što je pijaca nastala pošto je od 1920. godine radio na njenoj izgradnji, navodi Vreme.

Kako su građani, ali i vlastodršci, bili nezadovoljni higijenom na Velikoj pijaci, rešili su da na novoj primene stroža pravila.

„Da bi ubila volju pacovima da se sele na Zeleni Venac, Opština je izdala dugi niz strogih naredbi o održavanju besprekorne čistoće i savršenog reda na novoj pijaci", prenosi portal Kaldrma novinske napise iz 1926. godine.

Na Zelenom vencu je bilo strogo zabranjeno „dozivanje kupaca i reklamiranje robe vikom", prodavci su morali da „imaju telo i odelo čisto, posluga da nosi bele mantile od platna i uvek čisto", što je bila i obaveza mesara.

Ženama je bilo propisano nošenje belih kapa, za uvijanje namirnica koristio se „isključivo pergament", a prodavcima je „za vreme rada sa publikom zabranjeno pušenje i pljuvanje".

Istovremeno su otvorene i Jovanova pijaca, koja se nalazila na mestu današnje Osnovne škole „Mihajlo Petrović Alas", nedaleko od Velike pijace, kao i ona na Kalenića guvnu, koja je danas poznata kao Kalenić pijaca.

Iste godine, otvorena je i pijaca pokraj Bajlonijeve pivare na Dorćolu i nazvana je Bajlonova, koja će kasnije biti preimenovana u pijacu Skadarlija.

Milosavljević napominje da je dve godine kasnije renovirana i pijaca na Cvetnom trgu, koja radila i pre zvaničnog otvaranja pijace na Zelenom vencu, a 1933. godine nastalo je još nekoliko beogradskih pijaca poput onih na Dušanovcu, Karaburmi, Voždovcu i Senjaku.

Prema proceni Beogradske opštine, pijace koje su postojale do 1926. godine „nisu mogle da zadovolje potrebe građana Beograda ni pre Prvog svetskog rata", kaže ovaj stručnjak.

„Posle rata Beograd je počeo naglo da se širi i razvija, a broj stanovnika se uvećavao", ukazuje on na razloge nastanka većeg broja pijaca.

Pogledajte i priču o najstarijoj zagrebačkoj pijaci:

Pijace pre pijaca

U Beogradu su, do nastanka novih zvaničnih pijaca, postojale i pijace Cvetni trg, Riblja, Stočna, Žitna pijaca u Zemunu, koji tada nije bio na teritoriji Srbije, i pijaca na Senjaku, navodi se na sajtu Beogradskih pijaca.

Radila je i Palilulska pijaca, jedna u privatnom vlasništvu, kojom je upravljalo Trgovačko društvo „Miloševac", dodaje se.

„U predgrađima, odnosno prilazima gradu postojale su i takozvane 'seljačke pijace'", ukazuje Milosavljević.

On navodi da je i na Terazijama postojala neformalna pijaca, o čemu svedoči zapis Luja Ležea, francuskog istoričara, iz 1867. godine.

Nalazila se „pod samim prozorima kneževskog dvora", zapisao je Francuz.

„Tu se u gomilama iznose na pazar namirnice koje su nepoznate u našim zemljama na Zapadu: zelene dinje ili lubenice, glavni deo narodne ishrane u vreme jakih žega, smederevsko grožđe, čija zrna dostižu ogromne razmere, džinovski plavi patlidžani zaobljena oblika, paprika, čiji se duguljast, zelen plod, pozlaćen ili purpurast, nalazi na trpezi svakog Srbina i u svim paprikašima", opisuje Leže.

Istorijski spisi beleže i da su krajem 17. veka „seljaci mušterijama u Zemunu donosili robu 'na noge', u ustanove i kuće, jer gospoda tada nije odlazila na pijacu, gde se tada snabdevala zemunska sirotinja", navodi se na sajtu Beogradskih pijaca.

Kako su seljaci menjali grad, a kako je Beograd njih promenio?

Pijace su „mesta velikog mešanja ljudi", čime ostvaruju veliki međusobni uticaj, koji je oblikovao i život u Beogradu tokom prethodnih vekova, kaže Miloš Marić, muzejski savetnik u Etnografskom muzeju Beograda, za BBC na srpskom.

Ljudi iz ruralnih krajeva su doprineli da se tradicionalni običaji zadrže u urbanoj sredini, a „klasičan primer za to je slavljenje krsne slave i u urbanoj sredini", napominje etnolog.

„Seljaštvo je na pijacama sve do 1970-ih i 1980-ih godina nosilo narodnu nošnju, čime su podsećali urbano stanovništvo na identitet i poreklo naroda", opisuje savetnik u Etnografskom muzeju Beograda.

Uprkos tome, uticaj je bio još izraženiji u drugom smeru, a gradski stil života polako je ulazio u navike doseljenika.

„Ljudi sa sela su promenili način života, odeću, način stanovanja - to je sve bilo potpuno drugačije u Beogradu od njihovog dotadašnjeg života na selu, ali to nije bio nagli presek", naglašava Marić.

Stanovništvo sela u to vreme bilo je autarkično, što znači da su sami mogli da podmire sopstvene potrebe za hranom, odećom i drugim neophodnostima, dodaje.

„Kako je dolazila modernizacija, bio im je sve više potreban novac, nije više mogla samo da funkcioniše robna razmena, a urbanom stanovništvu, koje se uvećavalo, bila je potrebna hrana", objašnjava etnolog.

U početku su na pijace odlazili samo muškarci iz gradskih domova, dok su im se kasnije priključivale i žene, ističe istoričar Boris Milosavljević.

„Beograđani su na pijacama pronalazili i poslugu uz asistenciju, odnosno preporuku lokalne policije, ali obično iz Preka (različitog etničkog porekla), o čemu postoje zapisi i uspomene", opisuje.

Spas na tezgama u ratno doba

Baš su tokom Drugog svetskog rata pijace doprinele opstanku Beograđana, navodi etnolog Miloš Marić.

One su bile od „presudnog značaja" za stanovništvo grada, koje tada nije moglo da se opskrbi osnovnim namirnicama kao ljudi na selu, kaže.

„Urbano stanovništvo je preživelo zahvaljujući seljaštvu koje mu je donosilo hranu, a najveći deo te hrane je kupovan upravo na pijacama."

One su funkcionisale, ali „veoma otežano", naglašava istoričar Milosavljević.

„Skoro ništa nije moglo da se kupi i nabavi, dok je većina trgovine skrenuta u ilegalu, odnosno na crno tržište, a hrana je poskupljivala sve više, pa su se za jedno jaje davali i komadi srebrnog posuđa koje je tada imalo ozbiljnu vrednost", dodaje stručnjak Balkanološkog instituta.

Tada je u Beogradu radilo sedam pijaca, ali robe nije bilo u izobilju.

„Tokom zimskih meseci su pijace gotovo nisu radile, tek je prodavalo ponešto poput luk ili voća, ni proleće nije bilo mnogo bolje, dok je tokom leta i jeseni ponuda bila nešto bolja, ali opet nedovoljna za grad veličine Beograda", opisuje Milosavljević.

• Regenerativna poljoprivreda: Može li se živeti od zemlje koja se ne obrađuje tradicionalnim plugom
• Može li sneg u aprilu da poremeti proizvodnju hrane u Srbiji
• Kako hrana sa srpskih pijaca stiže do vas u doba korone

U prvoj godini nemačke okupacije cene robe bile su ograničene, što je mnoge proizvođače navelo da se drže podalje od beogradskih pijaca.

„Prema mišljenju seljaka, cene su bile preniske, tako da im se nije isplatilo da robu iznose na tezge", dodaje istoričar.

Dolazilo je i do ilegalne trgovine hranom, a u Opštinskim novinama, dnevnom beogradskom listu iz tog vremena, pisalo se o „špekulantima i crnoberzijancima" koji se bogate prodajući namirnice po višestruko višim cenama od propisanih, ukazuje on.

Takve aktivnosti nisu zaobišle beogradske pijace ni pola veka kasnije, kada je Jugoslaviju zahvatio novi rat u prvoj polovini 1990-ih godina, ovoga puta između njenih republika.

Beograd nije bio direktno zahvaćen ratnim vihorom, ali su se njegove posledice osećale na gradskim pijacama.

Poslednja decenija 20. veka, uz rat, donela je i nemaštinu u domove, a na pijačne tezge i raznoliku robu u koju više nije spadala samo hrana, kaže etnolog Miloš Matić.

„Od 1990-ih prestaje da bude isključivo tržište hrane i pojavljuju se takozvani buvljaci", dodaje on.

Danas i sutra

Promene nastale 1990-ih godina zadržale su se i danas, a, pored šarenih tezgi pijace Zeleni venac ispunjenih svežim voćem i povrćem, trgovci nude odeću i kućnu hemiju, dok su u lokalima pokraj tezgi smeštene prodavnice velikih lanaca supermarketa.

U nadležnosti javnog preduzeća Beogradske pijace danas je 31 pijaca sa više od 5.000 tezgi, navodi se na sajtu te institucije.

„Sve je manje hrane, a poslednjih decenija sve više tekstilnih i plastičnih proizvoda iz Rumunije i Kine na pijacama", kažu iz Beogradskih pijaca za BBC.

„Ali, uprkos svemu, pijaca je stomak, srce i duša svakog grada", dodaju.

• „Malinarstvo u Srbiji će uvek biti muka“: Šta brine proizvođače 'crvenog zlata'
• Da li će u Srbiji biti dovoljno hrane
• Krava i svinja u Srbiji sve manje, farmeri u minusu: Šta može biti rešenje

Proizvođači koji prodaju sopstveno voće i povrće danas su u manjini na pijaci Zeleni venac, najstarijoj u Beogradu koja i dalje radi.

„Možda samo trećina nas smo proizvođači, ako i toliko. Ostalo su preprodavci", priča Mila nešto tišim glasom, kao da ne želi da uvredi kolege preprodavce.

„Teško može da se preživi danas od ovog posla, treba da se plati seme, radnici, mašine, gorivo...

„Ja da vam kažem, ko danas uspe da bude na nuli od ovog posla, taj može da kaže da je gazda i bogat čovek", priča 69-godišnja žena stojeći iza tezge, već poprilično ispražnjene u ranim poslepodnevnim satima.

Na opasku da je još tu, kao i da je rasprodala gotovo svu robu, Mila se smeje dok ljušti bananu i nudi mi da podelimo voćku.

„Sačuvaj Bože kako je sada - narod nema para, još su sada i prošli godišnji odmori, krenula škola, istrošili se ljudi.

„Ali, malo spustiš cenu, pa se proda, ta taktika se od početka dobro pokazala - nećemo da menjamo", priča Mila uz osmeh.

Prodavaca na Zelenom vencu još ima, iako nisu sve tezge popunjene.

„Nema više starijih ljudi koji su davno prodavali ovde - to je sve sada pomrlo.

„Deca slabo hoće ovim poslom da se bave, šta će biti - to ne znam", zaključuje jedna od piljarki sa najdužim stažom na najstarijoj aktivnoj beogradskoj pijaci.

Možda će vam i ova priča biti zanimljiva:

Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk

(BBC News, 10.01.2023)